Joannis Saresberiensis Metalogicon
edidit J.B. Hall , auxiliata K.S.B. Keats-Rohan in Corpus Christianorum - Continuatio Mediaevalis XCVIII
Johann von Salisbury (1115 - 1180) war einer der berühmtesten Theologen seiner Zeit. Als junger Mann studierte er bei den renommierten Lehrern Europas, darunter auch Peter Abaelard. Später wurde er Kirchendiplomat; er war Sekretär und Freund des berühmten Erzbischofs von Canterbury, Thomas Becket, und zuletzt Bischof von Chartres. Er verfasste eine Reihe von politischen und philosophischen Werken, in denen er seinen vormaligen Lehrer Abaelard mit lobenden und anerkennenden Worten hervorhob. Hier finden sich die entsprechenden Passagen aus seiner Schrift Metalogicon:
Liber Primus
Cap. 5 Quantis uiris et quare familia illa detrahere audeat
...Ars enim haec facillime exercetur et subsidiaria est aliarum, praesertim apud eos qui panem potius quam artificium quaerunt. Sed et alii uiri amatores litterarum utpote magister Theodoricus artium studiosissimus inuestigator, itidem Willelmus de Conchis grammaticus post Bernardum Carnotensem opulentissimus, et Peripateticus Palatinus qui logicae opinionem praeripuit omnibus coaetaneis suis, adeo ut solus Aristotilis crederetur usus colloquio, se omnes opposuerunt errori, sed nec uniuersi insanientibus resistere potuerunt. Insipientes itaque facti sunt dum insipientiae resistebant, et erronei diutius habiti dum obuiare nitebantur errori. Verumtamen fumus ille cito euanuit, et praedictorum opera magistrorum et diligentia redierunt artes, et quasi iure postliminii honorem pristinum nactae sunt, et post exilium gratiam et gloriam ampliorem...
Liber Secundus
Cap. 10 Quorum auctoritate praecedentia et sequentia constent
Cum primum adulescens admodum studiorum causa migrassem in Gallias, anno altero postquam illustris rex Anglorum Henricus leo iustitiae rebus excessit humanis, contuli me ad Peripateticum Palatinum, qui tunc in monte sanctae Genouefae clarus doctor, et admirabilis omnibus praesidebat. Ibi ad pedes eius prima artis huius rudimenta accepi, et pro modulo ingemoli mei quicquid excidebat ab ore eius tota mentis auiditate excipiebam. Deinde post discessum eius qui mihi praeproperus uisus est, adhaesi magistro Alberico qui inter ceteros opinatissimus dialecticus enitebat, et erat reuera nominalis sectae acerrimus impugnator. Sic ferme toto biennio conuersatus in monte, artis huius praeceptoribus usus sum, Alberico, et magistro Roberte Meludensi, ut cognomine designetur quod meruit in scolarum regimine, natione siquidem Angligena est...
Zuerst zog ich als blutjunger Mann nach Gallien, und zwar im Jahr nach dem Tode des vornehmen Königs von England, Heinrichs des Löwen der Gerechtigkeit, und zwar begab ich mich zum Peripatetiker aus Palais, der damals auf dem Genovefaberg als leuchtender Lehrer bewundernswürdig alle überragte. Ich saß dort zu seinen Füßen und erhielt den Anfangsunterricht in der ersten Kunst - der Grammatik - und nach dem Maß meines noch unentwickelten Verstandes nahm ich jedes Wort seines Mundes mit der ganzen Begierde meines Geistes auf. Nach seinem - wie mir schien - allzu frühen Weggang war ich Schüler des Meisters Alberich, der als der ansehnlichste Dialektiker unter den übrigen hervorstach und in der Tat der heftigste Feind des Nominalismus war. So blieb ich ungefähr zwei Jahre auf dem Genovefaberg und habe bei den Lehrern dieser Kunst studiert, bei Alberich und Robert von Melun - der Beiname schildert den Ort seiner Schulleitung,
er stammte eigentlich aus England...
Cap. 17 Quam perniciose doceatur et quae fuerint de generibus et speciebus opiniones modernorum
...Adeo quidem ut et multa in rebus difficilibus facilius quam earum natura exigat licentius proponantur, eo quod in puerilibus annis addiscuntur multa quae serior philosophiae tractatus eliminat. Naturam tamen uniuersalium hic omnes expediunt, et altissimum negotium et maioris inquisitionis contra mentem auctoris explicare nituntur. Alius ergo consistit in uocibus, licet haec opinio cum Roscelino suo, fere omnino iam euanuerit. Alius sermones intuetur, et ad illos detorquet quicquid alicubi de uniuersalibus meminit scriptum. In hac autem opinione deprehensus est Peripateticus Palatinus Abaelardus noster, qui multos reliquit, et adhuc quidem aliquos habet professionis huius sectatores et festes. Amici mei sunt, licet ita plerumque captiuatam detorqueant litteram, ut uel durior animus miseratione illius moueatur. Rem de re praedicari monstrum ducunt, licet Aristotiles monstruositatis huius auctor sit, et rem de re saepissime asserat praedicari. Quod palam est, nisi dissimulent, familiaribus eius. Alius uersatur in intellectibus, et eos dumtaxat genera dicit esse et species. Sumunt enim occasionem a Cicerone et Boetio, qui Aristotilem laudant auctorem, quod hae credi et dici debeant notiones. Est autem ut aiunt notio ex ante percepta forma cuiusque rei cognitio, enodatione indigens. Et alibi. Notio est quidam intellectus, et simplex animi conceptio. Eo ergo deflectitur quicquid scriptum est, ut intellectus aut notio uniuersitatem uniuersalium claudat. Eorum uero qui rebus inhaerent, multae sunt et diuersae opiniones...
Liber Tertius
Prologus
...Non enim more coaetaneorum nostrorum domestica negligo instrumenta, sed ea tanto familiarius apprehendo, quanto ea certius noui esse fidelium munera amicorum. Rerum enim ueritas permanet incorrupta, nec unquam quod in se uerum est attestatione noui auctoris euanescit. Quis autem nisi insulsus aut ingratus propositum habebit autenticum eo quod illud Coriscus, Brisso, protulit aut Melissus, aeque omnes ignoti nisi quatenus ab Aristotile exempli gratia nominati sunt, et illud idem reprobabit, eo quod a Gilleberto, Abaelardo, et Adam nostro sit prolatum ?
Vtique non sum ex eis qui bona temporis sui oderint, et coaetaneos suos inuideant commendare posteritati...
Cap. l Quomodo Porphirium legi oporteat et alias libros
Equidem ex animi mei sententia sic omnem librum legi oportet, ut quam facillime potest eorum quae scribuntur habeatur cognitio. Non enim occasio quaerenda est ingerendae difficultatis, sed ubique facilitas generanda. Quem morem secutum recolo Peripateticum Palatinum. Inde est ut opinor quod se ad puerilem de generibus et speciebus ut pace suorum loquar inclinauit opinionem, malens instruere et promouere suos in puerilibus, quam in grauitate philosophorum esse obscurior. Faciebat enim studiosissime quod in omnibus fieri praecipit Augustinus, id est rerum intellectui seruiebat. Itaque Sic Porphirius legendus est, ut sermonum de quibus agitur, significatio teneatur, et ex ipsa superficie habeatur sensus uerborum. Sic enim satis introductorius erit, et facili breuitate conspicuus.
Cap. 4 Quae sit conceptio et utilitas periermeniarum uel rectius periermenias
Liber periermeniarum, uel potius periermenias, ratione proportionis sillabicus est, sicut praedicamentorum elementarius. Nam elementa rationum quae singulatim tradit (ille) in ser-
monibus incomplexis, iste colligit et in modum sillabae comprehensa producit ad ueri falsique significationem....Inaudita enim philosophorum uerba tonitrua sunt. Licet itaque modernorum, et ueterum sit sensus idem, uenerabilior est uetustas. Dixisse recolo Peripateticum Palatinum quod uerum arbitror, quia facile esset aliquem nostri temporis librum de hac arte componere, qui nullo antiquorum quod ad conceptionem ueri, uel ad elegantiam uerbi esset inferior. Sed ut auctoritatis fauorem sortiretur, aut impossibile aut difficillimum. Hoc ipsum tamen asserebat maioribus ascribendum, quorum floruerunt ingenia, et qui inuentione mirabili pollentes, laboris sui fructum posteris reliquerunt...
Cap. 6 De utilitate et conceptione trium librorum in topicis
...Ceterum hoc Aristotili debetur, quoniam qui a parte totum probari docuit, et a duplici parte uel triplici aut amplius inferri posse monstrauit. Eodem modo et in aliis. Ergo non modo Temistio, Ciceroni, Apuleio, et Boetio, adiectorum habemus gratiam, sed Peripatetico Palatino, et aliis praeceptoribus nostris, qui nobis proficere studuerunt, uel in explanatione ueterum uel in inuentione nouorum. Miror tamen quare Peripateticus Palatinus in hypotheticarum iudicio tam artam praescripserit legem, ut eas solas censuerit admittendas, quarum consequens in antecedenti clauditur, aut destructo consequenti perimitur antecedens. Siquidem argumenta recipiebat facile, sed hypotheticas respuebat, nisi manifesta necessitate urgente...
Vollständiger Text
aus: PL 199, Sp. 0823-0946.
JOANNIS SARESBERIENSIS METALOGICUS
(Metalogicum [secundum textum edid. Lug. Bat. Svomin. 1639] de novo contuli cum
codice ms. qui in bibliotheca publica Cantabrigiensi servatur [Ii, 2, 31.]
GILES.)
PROLOGUS.
[0823A] In rebus humanis nil fere sic arbitror elimatum, ut aliqua ex parte
detractioni non pateat; cum mala de merito, bona autem de livore carpantur. Unde
mihimet persuasi detractorum aculeos aequanimius tolerare; praesertim cum ex
divina dispositione natura parens nos in ea aetate et regione ediderit,
editosque sors in ea conditione, conviventiumque coetu locaverit, qui malunt
aliena carpere, quam sua respicere, componere vel emendare.
Sic nemo in sese tentat descendere, nemo,
Sed praecedentis spectatur mantica dorso. (PERS. IV, 23.) Potueram quidem
scholarium, et eorum qui philosophiae nomina profitentur, utcunque in silentio
[0823B] cavere morsus, sed omnino non possum concurialium dentes evadere.
Omnibus obsequi, neminem laedere, solebat prodesse ad gratiam; ut juxta comicum:
«Sine invidia laudem invenias, et amicos pares;» nunc autem vel sic raro
proficitur ad commilitonum invidiam reprimendam. Nam obsequendi mos nota
abjectionis inuritur; innocentia impotentiae esse videtur professio. Taciturnos
criminatur indoctus; facundus accedit ad garrulos. Vir gravis sedere dicitur in
insidiis, minus gravis a levitate culpatur ineptus. Qui modestiam sequitur
sermonis et operis, censetur factiosus. Postremo, si rixa non est, vix est ut
livor non sit incuria. Si tamen in alea, et venatica, caeterisque curialium
nugis [0823C] omnem inter commilitones consumpsissem aetatem, scripta mea
nequaquam roderent, sicut nec ego illorum scripta redarguo. Mihi tamen pro
minimo est, ut scribens ab illis judicer, qui magni faciunt mimorum,
histrionumque judicia, et velut servi abjectissimi, expavescunt, ne de iis
perperam loquatur, aut sentiat Thais, aut Thraso, Callirrhoe [0823D] aut
Bathyllus. Porro si philosophiae professores persequuntur philosophantium
amatorem, plane injuriosi sunt, et in eam male remunerant charitatem. Eos enim,
etsi nequeam imitari, certe amare, honorare et colere propositum est. Scholarium
vero [0824A] debueram meruisse favorem: quos aut quod sunt aut quod fuerunt,
quali possum advocatione defendo. Quod si utiliter gessero, gratia et merces
debetur eventui; sin autem minus, voluntati. Hinc est illud:
Egisti nihil, inquis, et a te perdita causa est:
Tanto plus debes, Sexte, quod erubui. Neque enim a patrocinandi officio excludo
potiores, si meae devotionis protestor affectum. Praestantiores supremam manum
apponant, et ad sententiam ferendam pro logicis, judicis inclinent officium.
Siquidem cum opera logicorum vehementius, tanquam inutilis, rideretur: et me
indignantem et renitentem, aemulus quotidianis fere jurgiis provocaret, tandem
litem excepi, et ad eas calumnias, quas [0824B] procuraverat, sicut emergebant
studui respondere. Unde factum est, ut illum ordinem sequi oportuerit, quo ille
urgebat, et plerumque silere a potioribus, dum diluerentur objecta. Ipse enim
procurabat, super quibus articulis vellet orationem procedere. Placuit itaque
sociis, ut hoc ipsum tumultuario sermone dictarem: cum nec ad sententias
subtiliter examinandas, nec ad verba expolienda, studium superesset, aut otium.
Necessariis enim occupationibus vix aliquid amplius deducebatur, quam
refectionis hora, vel somnii: cum ex mandato domini mei, cui deesse non possum,
sollicitudo totius Britanniae, quod ad causas ecclesiasticas, mihi incumbat. Ad
haec sollicitudo rei familiaris, et curiales [0824C] nugae, studium excludebant,
amicorum interpellatio me fere totum absorbuerat. Itaque justum arbitror, ut in
his quae temere dicta sunt, mihi venia facilius impendatur; si quid vero exierit
aptius, ei gratia referatur, sine quo nihil potest humana infirmitas. Nam
ingenium hebes est, et memoria infidelior, quam ut antiquorum subtilitates
percipere, [0824D] aut quae aliquando percepta sunt, diutius valeam retinere.
Linguam vero impolitam esse, stylus ipse convincit. Et quia logicae suscepi
patrocinium, METALOGICON inscriptus est liber, quem quatuor voluminibus, ad
recreationem lectoris, distinguere [0825A] curavi. More scribentium, res varias
complexus sum, quas quisque probabit suo, aut reprobabit, arbitrio.
Sunt bona, sunt quaedam mediocria, sunt mala plura,
Quae legis hic: aliter non fit, Avite, liber. (MART. I, 17.) Sic Martialis; sic
et ego: malens sic nugari, quam ad formam Ganymedis, lepores agitare, vel
Nocturno putere mero, putere diurno. (HOR. Ep. I, XIX, 11.)
Nec dedignatus sum, modernorum proferre sententias quos antiquis, in plerisque,
praeferre non dubito. Spero equidem quod gloriam eorum, qui nunc sunt,
posteritas celebrabit, eo quod multorum nobilia mirer ingenia, investigandi
subtilitatem, diligentiam [0825B] studii, felicitatem memoriae, fecunditatem
mentis, et oris facultatem, et copiam verbi. De moribus vero nonnulla scienter,
inserui: ratus omnia quae leguntur aut scribuntur, inutilia esse, nisi quatenus
afferunt aliquod adminiculum vitae. Est enim quaelibet professio philosophandi
inutilis, et falsa, quae se ipsam in cultu virtutis, et vitae exhibitione non
aperit. Academicus, in his quae sunt dubitabilia Sapienti, non juro verum esse,
quod loquor: sed seu verum, seu falsum sit, sola probabilitate contentus sum.
Tu, ut libuerit, universa [0826A] examinabis, et singula, quia te judicem meis
opusculis consecravi, dum intelligam quod mihi opera non pereat, et impensa.
Quod si, quod absit! contigerit, ????
LIBER PRIMUS.
[0825]
CAP. I. Calumnia quae ut Cornificio suo responderetur, extorsit. [0825C]
Adversus insigne donum naturae parentis et gratiae, calumniam veterem et majorum
nostrorum judicio condemnatam excitat improbus litigator, et conquirens undique
imperitiae suae solatia, sibi proficere sperat ad gloriam, si multos similes
sui, id est si eos viderit imperitos; habet enim hoc proprium arrogantiae tumor,
ut se commetiatur aliis, bona sua, si qua sunt, efferens, deprimens aliena;
defectumque proximi, suum putet esse profectum. Omnibus autem recte sapientibus
indubium est quod natura, clementissima parens omnium, et dispositissima
moderatrix, inter caetera quae genuit animantia, hominem privilegio rationis
extulit, et [0825D] usu eloquii insignivit: id agens sedulitate officiosa, et
lege dispositissima, ut homo qui gravedine faeculentioris naturae et molis
corporeae tarditate premebatur et trahebatur ad ima, his quasi subvectus alis,
ad alta ascendat, et ad obtinendum verae beatitudinis bravium, omnia alia felici
compendio antecedat. Dum itaque naturam fecundat gratia, ratio rebus
perspiciendis et examinandis invigilat; naturae sinus excutit, metitur fructus
et efficaciam singulorum: et innatus omnibus amor boni, naturali urgente se
appetitu, hoc, aut solum,
Inveniam alium si me hic fastidit Alexis, (VIRG. Ecl. II, 73.) philosophanti
quemlibet praeferens histrionem. Tria quidem sunt (ut de consilio meo perfectius
instruaris), quae non modo mihi metum, sed plerisque scriptoribus periculum
salutis, aut meriti dispendium afferunt: ignorantia veri, fallax aut proterva
assertio falsi, et tumida professio veritatis. Novi enim quis dixerit: «Tutius
auditur veritas, quam dicatur.» In audiendo enim custoditur humilitas, sed in
dicendo saepissime subrepit elatio. Ego autem [0826B] in omnibus his agnosco
errorem meum, qui et rerum ignorantia laboro, et falsum saepius, et magis quam
expediat, tueor, et plerumque tumide, et cum elatione, donec me Deus corripiat
et corrigat, ipsam profero veritatem. Unde lectorem et auditorem, quanta possum
supplicatione, convenio, ut in orationibus suis memores mei sint apud
Altissimum, impetrantes mihi praecedentium veniam delictorum, cautelam
futurorum, notitiam veri, amorem boni, cultum Dei, et ut corde, ore, opere,
exerceantur a nobis, quae divinae sunt placita voluntati.
[0826C] aut prae caeteris sequitur, quod percipiendae beatitudini maxime videtur
esse accommodum. Cum vero beatitudo communionis ignara, quae aut qualis extra
societatem sit, nec fingi quidem possit; quisquis ea, quae ad jus humanae
societatis, (quae quodammodo filiorum naturae unica et singularis fraternitas
est), conciliandum et fovendum proficiunt, impugnat, viam adipiscendae
felicitatis omnibus videtur obstruere; et praecluso pacis aditu, ut in se
concurrant ad interitum orbis, naturae viscera incitare. Hoc quidem est seminare
inter fratres discordiam, hoc arma ministrare compositis; hoc denique firmare
novum et magnum chaos inter Deum et homines; sic enim ad firmioris nexus
compagem et charitatis custodiam, universitatis partes, creatrix [0826D]
Trinitas, Deus unus et verus, ordinavit, ut alterius ope res altera indigeret,
et altera defectum suppleret alterius; dum sunt singula quasi singulorum membra.
Semiplena sunt ergo omnia, si ab invicem dissolvantur; sed aliorum foederatione
perfecta: quoniam omnia mutuis constant auxiliis. Quid ad beatitudinem
obtinendam virtute fidelius, aut utilius? Quid compendiosius? haec est enim fere
singularis et unica via, quam ad beatitudinem gratiae praeparavit. Nam qui citra
virtutis meritum beati fiunt, non tam eundo illuc perveniunt, quam trahuntur.
[0827A] Miror itaque (non tamen satis, quia non possum), quid sibi vult, qui
eloquentiae negat esse studendum; ipsamque sicut visum non caeco, auditum non
surdo, asserit gratis a natura pervenire ei, qui mutus non est; sed plenius, si
naturae munus exercitio roboretur, nec tamen beneficium aliquod ab arte
praestari; aut id minus, quam labor artis exposcat. Sicut enim eloquentia, non
modo temeraria est, sed etiam caeca, quam ratio non illustrat; sic et sapientia,
quae usu verbi non proficit, non modo debilis est, sed quodam modo manca: licet
enim quandoque aliquatenus sibi prodesse possit sapientia elinguis ad solatium
conscientiae; raro tamen, et parum confert ad usum societatis humanae. Nam
ratio, scientiae virtutumque parens, altrix et custos, [0827B] quae de verbo
frequentius concipit, et per verbum numerosius et fructuosius parit, aut omnino
sterilis permaneret, aut quidem infecunda, si non conceptionis fructum in lucem
ederet eloquio: et invicem, quod sentit prudens agitatio mentis hominibus
publicaret. Haec autem est illa dulcis et fructuosa conjugatio rationis et
verbi, quae tot egregias genuit urbes, tot conciliavit et foederavit regna, tot
univit populos et charitate devinxit, ut hostis omnium publicus merito
censeatur, quisquis hoc, quod ad utilitatem omnium Deus conjunxit, nititur
separare. Mercurio philologiam invidet, et ab amplexu Philologiae Mercurium
avellit, qui eloquentiae praeceptionem a studiis philosophiae eliminat; et,
quamvis solam videatur eloquentiam [0827C] persequi, omnia liberalia studia
convellit, omnem totius philosophiae impugnat operam, societatis humanae foedus
distrahit, et nullum charitati, aut vicissitudini officiorum relinquit locum.
Brutescent homines, si concessi dote priventur eloquii; ipsaeque urbes
videbuntur potius pecorum quasi septa, quam coetus hominum, nexu quodam
societatis foederatus, ut participatione officiorum, et amica invicem
vicissitudine eodem jure vivat. Quis enim contractus rite celebrabitur? quae
fidei aut morum disciplina vigebit? quaenam erit obsecundatio aut communicatio
voluntatum, subtracto verbi commercio? Non ergo unam, non paucos, sed omnes
simul urbes et politicam vitam totam [0827D] aggreditur Cornificius noster,
studiorum eloquentiae imperitus et improbus impugnator.
CAP. II. Descriptio personae suppresso nomine.
Ipsum vero vulgato designarem ex nomine, et tumorem ventris et mentis; oris
impudicitiam, rapacitatem manuum, gestus levitatem, foeditatem morum (quos tota
vicinia despuit), obscenitatem libidinis, deformitatem corporis, turpitudinem
vitae, maculam famae, publicis aspectibus ingerens denudarem, nisi me Christiani
nominis reverentia cohiberet. Memor enim professionis, meae et fraternae, quae
in Domino est, communionis indulgendum esse personae credidi, dum tamen non
indulgeatur errori. Defero ergo Deo, parcens naturae, quae ab ipso est, et
impugnans vitium, quod contra ipsum est; dum [0828A] naturam corrumpit, quam
ille generavit. Utique par est sine derogatione personae, sententiam impugnari;
nihilque turpius, quam cum sententia displicet, aut opinio, rodere nomen
auctoris; longe quidem probabilius est, ut opinioni falsae, quatenus tamen error
tolerabilis est, parcatur interdum propter hominem, quam ut propter opinionem
homo carpatur. Singula suis sunt examinanda indiciis, et paria meritis sunt
praemia conferenda; ita tamen, ut rigorem mansuetudo clementiae vincat. Hac
itaque contemplatione, suppressi vulgati nominis notam: ne non tam erroris
videar procurasse medelam, quam infensam deturpasse personam. Ut autem verum
fatear, nihil est minus verum, quia quatenus Christiano licitum est, personam et
sententiam [0828B] aeque contemno. Ut libet ergo ille stertat in dies medios,
quotidianis conviscerationibus ingurgitetur ad crapulam, et in illis immunditiis
volutatus incumbat, quae nec porcum deceant Epicuri. Caeterum opinioni reluctor,
quae multos perdidit, eo quod populum, qui sibi credat, habet; et, licet antiquo
novus Cornificius ineptior sit, ei tamen turba insipientium acquiescit. Illorum
tamen maxime, qui, cum inertes sint et ignavi, videri, quam esse sapientes,
appetunt.
CAP. III. Quando, qualiter et a quibus fuerit institutus?
Ego quidem omnino non miror si credulos auditores suos, multa mercede conductus
et multo tempore aerem verberans, docuit nihil scire: cum et ipse sic [0828C]
edoctus sit a magistris. Siquidem non facundus, sed verbosus, et sine fructu
sensuum, verborum folia in ventum continue profert. Ea tamen est cautela
hominis, cum aeque omnium dicta vituperet, ut in astruenda sua, aut aliena
sententia destruenda, nunquam manum conserat, ratione nunquam innitatur, nunquam
sustineat congredi in campo Scripturarum: nescio quid arduum et ignotum omnibus
sapientibus, tumenti ventosi pulmonis folle concepit: unde alicui respondere,
aut patienter audire quempiam, dedignatur. Si enim quidlibet proposueris, ille
conviciabitur, aut ridebit. Si, ut ille propositum probet, exspectas, dilatio
necessaria est; ut, cum dies cesserit, tu exspectationis fructu fraudaberis, eo
quod margaritas suas, porcis alienis, ut ait, non [0828D] vult esse communes.
Fabellis tamen et nugis, suos pascit interim auditores; quos, sine artis
beneficio, si vera sunt quae promittit, faciet eloquentes, et tramite
compendioso sine labore, philosophos. Nam et ipse accepit a doctoribus, quod
nunc discipulis tradit, eosque sic instituit, sicut et ipse institutus est.
Discipulos ergo in philosophia sibi faciet coaequales. Quid multa? nonne sic
perfecti erunt, juxta illud Evangelii: Discipulus omnis perfectus est, si sit
sicut magister ejus? (Luc. VI.) Eo autem tempore ista Cornificius didicit, quae
nunc docenda reservat, audienda quidem felicibus, et, ut dici solet, auribus
Jovis, quando in liberalibus disciplinis, littera nihil erat, et ubique spiritus
quaerebatur, qui, ut [0829A] aiunt, latet in littera. Hylam esse ab Hercule,
validum scilicet argumentum, a forti et robusto argumentatore potestates
vocalium, quinque jura regnorum; et in hunc modum docere omnia, studium illius
aetatis erat. Insolubilis in illa philosophantium schola tunc temporis quaestio
habebatur, an porcus, qui ad Venalitium agitur, ab homine, an a funiculo
teneatur. Item, an capucium emerit, qui cappam integram comparavit.
Inconveniens prorsus erat oratio, in qua haec verba, conveniens, et inconveniens
argumentum, et ratio non perstrepebat multiplicatis particulis negativis et
trajectis per esse, et non esse, ita ut calculo opus esset, quoties fuerat
disputandum, Alioquin vis affirmationis et negationis erat incognita. [0829B]
Nam plerumque affirmationis vim habet geminata negatio, itemque vis negatoria ab
impari numero convalescit. Siquidem negatio plerumque iterata, se ipsam perimit;
et contradictioni, sicut regulariter proditum est, coaequatur. Ut ergo, pari
loco an impari versetur, deprehendi queat, ad disceptationes, collectam fabam et
pisam deferre, quae conveniebatur, consilio prudenti consueverat; ita quidem si
intellectui rerum, quae videbantur in quaestione versari, operam dabat.
Sufficiebat ad victoriam verbosus clamor, et qui undecunque aliquid inferebat,
ad propositi perveniebat metam. Poetae, historiographi, habebantur infames, et
si quis incumbebat laboribus antiquorum, notabatur, et non modo asello Arcadiae
tardior, sed obtusior [0829C] plumbo vel lapide, omnibus erat in risum. Suis
enim, aut magistri sui quisque incumbebat inventis. Nec hoc tamen diu licitum;
cum ipsi auditores in brevi coerrantium impetu urgerentur, ut et ipsi, spretis
his, quae a doctoribus suis audierant, cuderent et conderent novas sectas.
Fiebant ergo summi repente philosophi; nam qui illitteratus accesserat, fere non
morabatur in scholis ulterius, quam eo curriculo temporis, quo avium pulli
plumescunt. Itaque recentes magistri e scholis, et pulli volucrum e nidis, sicut
pari tempore morabantur, sic pariter avolabant. Sed quid docebant novi doctores,
et qui plus somniorum, quam vigiliarum, in scrutinio philosophiae consumpserant,
et [0829D] facilius instituti, quam illi juxta narrationes fabulosas, qui
somniantes in Parnasso, repente vates progrediebantur, aut citius quam ii qui de
Castalio Fonte Musarum munus hauriebant poeticum; aut quam illi qui, viso
Phoebo, Musarum, nedum musicorum. meruerunt ascribi consortio? Nunquid rude
aliquid, aut incultum, nunquid aliquid vetustum aut obsoletum? Ecce nova fiebant
omnia, innovabatur grammatica, immutabatur dialectica, contemnebatur rhetorica:
et novas totius quadrivii vias, evacuatis priorum regulis, de ipsis philosophiae
adytis proferebant. Solam convenientiam sive rationem loquebantur, argumentum
sonabat in ore omnium, et asinum nominare, vel hominem, aut aliquid operum
naturae, instar criminis erat, aut ineptum [0830A] nimis, aut rude, et a
philosopho alienum, impossibile credebatur convenienter, et ad rationis normam
quidquam dicere aut facere, nisi convenientis et rationis mentio expressim esset
inserta. Sed nec argumentum fieri licitum, nisi praemisso nomine argumenti. Ex
arte et de arte agere idem erat. Docebunt hi forte, quod poeta versifice nihil
dicet, nisi cognominet versum, quod faber lignarius scamnum facere nequeat, nisi
scamnum aut lignum volvat in ore. Inde ergo haec sartargo loquendi in qua senex
insulsus exsultat, insultans eis qui artium venerantur auctores, eo quod nihil
utilitatis in eis reperit, cum se eis dare operam simularet.
CAP. IV. Qualiter evaserint consortes erroris.
Caeterum hujus sectae, post damnum temporis, [0830B] rerumque jacturam, et spes
deceptas, et propositi sui solatio destitutas, multiplex usus emersit. Alii
namque, monachorum aut clericorum claustrum ingressi sunt, et plerique suum
correxerunt errorem: deprehendentes in se, et aliis praedicantes, quia quidquid
didicerant, vanitas vanitatum est, et super omnia vanitas. Plerique, inquam, eo
quod quidam, in sua perdurantes insania, tumidi vetusta perversitate, malebant
desipere, quam ab humilibus, quibus Deus dat gratiam, fideliter erudiri;
erubescebant enim formam discipuli, qui magisterii praesumpserant fastum. Si
mihi non credis, claustra ingredere, scrutare mores fratrum, et invenies ibi
superbiam Moab, et eam intensam valde; ut arrogantia absorbeat fortitudinem
ejus. Miratur [0830C] Benedictus, et queritur quod, se quodammodo auctore, latet
lupus in pellibus agninis: utique tonsuram et pullam vestem a supercilio distare
causatur. Et, ut rectius dixerim, supercilium arguit, eo quod tonsurae
vestibusque non consonet. Ritus observationum contemnitur, et sub imagine
philosophantis, spiritus fallacis elationis obrepit. Nota sunt haec, in omni
veste, ac professione, vulgata. Alii autem, suum in philosophia intuentes
defectum, Salernum vel ad Montempessulanum profecti, facti sunt clientuli
medicorum, et repente, quales fuerant philosophi, tales in momento medici
eruperunt. Fallacibus enim referti experimentis, in brevi redeunt, sedulo
exercentes, quod didicerunt. Hippocratem [0830D] ostentant, aut Galenum; verba
proferunt inaudita: ad omnia suos loquuntur aphorismos; et mentes humanas, velut
afflatas tonitruis, sic percellunt nominibus inauditis. Creduntur omnia posse,
quia omnia jactitant, omnia pollicentur. Duo tamen deprehendi eos fideliori
tenuisse memoria, et frequentius in eorum operatione versari. Alterum quidem
Hippocratis est (sed ibi vergit ad alium intellectum): «Ubi, inquit, indigentia,
non oportet laborare;» et revera inopportunum et inofficiosum opinantes, dare
operam indigentibus, et ei qui nolunt, aut nequeunt, vel solis verbis, eorum
plene gratiam referre mercedis. Alterum profecto est, non, quod meminerim,
Hippocratis, sed diligentium adjecto medicorum: «Dum dolet, accipe.» Occasio
[0831A] siquidem exigendi maxime opportuna est, cum dolor cruciat aegrotantem,
sibique cooperantur languentis exulceratio et avaritia medentis. Si convalescit
aeger, operam danti medico ascribatur; si deficit, ejus invalescat auctoritas,
qui hoc antea familiaribus suis revelavit. Siquidem impossibile est non evenire,
quod de industria praevaticinatus est, cum huic sospitatem, isti sinistrum
exitum pronuntiavit aegrotantis. Si evasurus est aeger, curatur facile; nisi
quatenus incolumitatem ejus medicus praepedit imperitus. Sin autem non, ut
Sollius Sidonius ait, «occiditur officiosissime.» Quidni? Nunquid enim naturae
secretos latentesque cuniculos deprehendet homo totius philosophiae ignarus? et
qui nec recte loqui novit, nec recte intelligere quae scripta sunt [0831B] aut
quae dicuntur, cum fere quot disciplinae sunt, tot sint linguae, et in ipsis
plerumque auctoribus, non sit major, in corporali compositione, diversitas
facierum, quam in usu varietas linguarum? Homo enim homini assimilatur; sed nec
gemelli invicem usquequaque se exprimunt. Vox voci conformatur interdum, sed nec
sororum, et si vis, nec Musarum eadem etiam vocis agilitas. Consonant enim
voces, sed dispares, ipsaque disparitas, suis coaequata proportionibus, est apta
concentui, et quodammodo gratior, quam si identitatem pareret similitudo. Habent
itaque linguae idiomata sua, et singuli suum loquendi modum, quem, qui ignorat,
non magis commode philosophabitur, quam si picam, [0831C] humana conantem verba,
velit homini coaequare. Alii profecto, similes mei, se nugis curialibus
mancipaverunt, ut magnorum virorum patrocinio freti, possent ad divitias
aspirare, quibus se videbant, et judicio conscientiae, quidquid lingua
dissimulet, fatebantur indignos. Taceo vias istorum, quoniam eas Polycraticus
noster diligenter exsequitur, etsi omnes plene non sufficiat indagare; hoc enim
vires excedit humanas. Alii autem Cornificio similes, ad vulgi professiones,
easque profanas relapsi sunt, parum curantes quid philosophia doceat, quid
appetendum, fugiendumve denuntiet: dummodo: «rem faciant, si possunt, recte, si
non, quocunque modo.» Exercent foenebrem pecuniam, alternis vicibus
rotundaverant, adaequantes. Nihil [0831D] enim sordidum putant, nihil stultum,
nisi paupertatis angustias, et solas opes ducunt esse fructum sapientiae.
Siquidem celebre est in corde eorum, quod ait ethicus, etsi hoc eum, quia
contemnitur, dixisse non noverint:
Et genus, et formam, regina pecunia donat,
Et bene nummatum decorat Suadela, Venusque: (HORAT., Ep. I, VI, 38.) Hoc autem
quasi quadrivio, sibi utique necessario, evadebant illi repentini philosophi, et
cum Cornificio, non modo trivii nostri, sed totius quadrivii contemptores. Nam,
ut dictum est, aut sub praetextu religionis mergebantur in claustris, aut, sub
imagine philosophandi et utilitatis publicae, confugiebant ad physicam; aut sub
honestatis velamine, [0832A] quo splenderent et sublimarentur, se praeclaris
domibus ingerebant; aut, sub obtentu necessitatis exercendique officii, dum
lucrum sitiebant, multiplicis avaritiae voragine absorbebantur. Adeo quidem, ut
sic proficientium philosophorum, aut, ut verius dixerim, deficientium
collatione, quivis in turba profanae multitudinis, rudis ad flagitia videretur.
CAP. V. Quantis viris, et cur, familia illa detrahere audeat.
Solebat magister Gilbertus (tum quidem cancellarius Carnotensis, et postmodum
venerabilis episcopus Pictavorum) temporis ejus, nescio ridens aut dolens
insaniam, cum eos videbat ad studia, quae praedicta sunt, evolare, eis artem
pistoriam [0832B] polliceri, quoniam illa est, ut aiebat, in gente sua, quae
sola accipere consuevit omnes, aliis operibus aut artificio destitutos. Ars enim
facillime exercetur, et subsidiaria est aliarum, praesertim apud eos, qui panem
potius quam artificium quaerunt. Sed et alii viri, amatores litterarum (utpote
magister Theodoricus, artium studiosissimus investigator, itidem Willelmus de
Conchis, grammaticus, post Bernardum Carnotensem, opulentissimus et
peripateticus palatinus, qui logicae opinionem praeripuit omnibus coaetaneis
suis, adeo ut solus Aristotelis crederetur usus colloquio) se omnes opposuerunt
errori. Sed nec universi insanientibus resistere potuerunt: insipientes itaque
facti sunt, dum insipientiae resistebant, [0832C] et erronei diutius habiti, dum
obviare nitebantur errori. Verumtamen, fumus ille cito evanuit, et praedictorum
opera magistrorum et diligentia redierunt artes, et quasi jure postliminii,
honorem pristinum nactae sunt, et post exsilium, gratiam et gloriam ampliorem.
Invidit Cornificius, et turpe reputans, ut senex mitteretur ad scholas et ut
sensu puer appareret, senex aetate culpare coepit, quod se posse consequi
desperabat. Sententias carpebat omnium, eo quod ei dissimiliter universi
sentirent. Sic vulpes a desperatione cerasa culpat, et ut dici solet rusticano
proverbio, quod negatur, ducit inutile. Inde ergo irae, hinc lacrymae, hinc
indignatio, quam adversus discipulos memoratorum sapientium concepit Cornificii
domus: undique in [0832D] eos exercet dentem, sed in soliditate eorum frangit,
ut dicitur, genuinum. Impudenter etiam, (in latebris tamen, quia palam non
licet), offuscare nititur splendidissima lumina Galliarum, Lauduni gloriam,
fratres theologos, Ansellum et Radulfum, quorum memoria in jucunditate et
benedictione est: quos nemo laceravit impune, et qui solis displicuerunt
haereticis, aut flagitiorum turpitudine obvolutis. Nam de Alberico Remensi et
Simone Parisiensi palam loquuntur, et proverbium nullum dicunt, et sequaces
eorum, non modo philosophos negant, imo nec clericos patiuntur: vix homines
sinunt esse, sed boves Abrahae vel asinos Balaamitos duntaxat nominant; imo
derident, aut si quid scommatice magis aut loedorice in eos dici potest.
Willelmus [0833A] de Campellis, errasse convincitur scriptis propriis. Vix
parcitur magistro Hugoni de Sancto Victore: et hoc quidem magis propter habitum
religionis, quam propter reverentiam scientiae aut doctrinae. Deo enim in ipso
deferunt, non personae.
Rodbertus Pullus, cujus memoria bonis omnibus jucunda est, diceretur filius
subjugalis, nisi sedi apostolicae deferretur, quae ipsum, de doctore
scholastico, cancellarium fecit. Ut autem licentius haec familia aliis
derogaret, religionem extrinsecam induit paterfamilias (de interna enim
cognoscet Dominus, et judicabit) et Cisterciensium, Cluniacensium,
Praemonstratensium, aliorumque, quorum fama hilarior est, familiaritatem captat,
ut ab eorum auctoritate possit esse insignis. Ego autem detractionem [0833B]
ejus familiae aequanimiter porto, et me fateor aliquos praemissorum habuisse
doctores, et itidem aliorum audisse discipulos, et ab eis modicum id didicisse,
quod novi: neque enim, ut Cornificius, me ipsum docui. Nec multum curo, quid
ineptum in auribus suorum cornicetur. Ingratus enim est, et perversi ingenii,
qui profectus sui diffitetur auctorem. Sed haec hactenus, nunc, praetermissis
personae ineptiis, ipsius sententiae redarguamus errorem.
CAP. VI. Quibus rationibus nitatur.
Non est ergo ex ejus sententia (si tamen falsa opinio sententia dicenda est)
studendum praeceptis eloquentiae, quoniam eam cunctis natura ministrat, [0833C]
aut negat. Si ultro ministrat, aut sponte, opera superfluit et diligentia; si
vero negat, inefficax est et inanis. Nam plerumque ad maximarum propositionum
robur accedit: «Tantum quemque posse, quantum natura permiserit.» Adeo quidem,
ut apud serietatem fidelium historicorum constet, Daedalum non volasse, quoniam
ei natura alas negaverat, sed tyrannicam rabiem subito evasisse navigio.
Praeterea ratio praeceptorum, quod pollicetur, non efficit: et omnino
impossibile est, ut quis eloquens sit, etiam diligentissimo studio praeceptorum.
Sufficit enim usus verbi loquendique inter cohabitantes commercium; et linguae
cujusque habet potissimam facultatem, qui officium ejus crebro exercet.
[0833D] Apud Graecos planum est hoc, et Latinos. Idem Galli nobis attestantur,
et Britones. Apud Scythas et Arabes, imo ubique locorum, verum est, quia usus
magistrum reddit:
. . . Labor omnia vincit
Improbus. (VIRG. Georg. I, 145.) et assiduitas operis, in quavis arte,
praestantissimum facit opificem. Ad haec, etsi eloquentiae praecepta
proficerent, plus habent laboris quam utilitatis, nec dispendium operae aequa
unquam compensabitur retributione mercedis. Graeca plebs, et Hebraea, sine
praeceptorum difficultate, linguae suae compendio utitur, et tam Galli quam
Britones, et aliae itidem gentes, commercium verbi, ante a nutricum sinu, quam a
cathedra doctorum excipiunt. [0834A] Nutricis linguam plerumque redolet aetas
virilis, nec potest interdum ab eo, quod tenerior aetas ebiberat, doctorum
diligentia erudiri. Quam recte loquuntur, quam expedite, singulae gentes, in
linguis, quas eis decreti divini constitutio assignavit! Nunquid artem orationis
exspectant, aut praecepta eloquentiae? Postremo, quid est eloquentiae cum
philosophia? altera enim consistit in verbo, altera sapientiae vias affectat,
investigat, et circuit, et interdum pro studio efficaciter apprehendit. Plane
eloquentiae praecepta sapientiam non conferunt; sed nec amorem ejus: et
saepissime quidem ei obtinendae non conferunt. Res enim philosophia, aut finis
ejus, quae est sapientia, quaerit, non verba. Itaque ex his liquet, quia
praecepta eloquentiae ab [0834B] operis suis philosophia eliminat.
CAP. VII. De commendatione eloquentiae.
Cornicatur haec domus insulsa (suis tamen verbis) et quam constat totius eloquii
contempsisse praecepta. Sicut enim de se ipsa testatur, gravium temporum
casuumque non potest simul curare juncturam et constructioni sensuum operam
dare. Esto, loquatur falso, dum verum sentiat, sed plane non acquiescet, quia
homo ore mendax, et spiritu falsum loquitur et falsum sentit. Ait enim:
superflua sunt praecepta eloquentiae, quoniam ea naturaliter adest aut abest.
Quid, inquam, falsius? Est enim eloquentia facultas dicendi commode quod sibi
vult animus expediri. Quod enim in abdito cordis [0834C] est, hoc quodammodo in
lucem profert et producit in publicum. Siquidem non est eloquens, quisquis
loquitur, aut quidquid voluerit, utcunque loquitur, sed ille duntaxat, qui animi
sui arbitrium commode profert. Ipsaque commoditas exigit facultatem (quae a
facilitate dicitur) ut sequamur mores nostros, quibus gratum est, in ea parte,
Stoicos imitari, qui ad verborum faciliorem intelligentiam, rerum etiam originem
studiosius perscrutantur. Ergo cui facilitas adest commode exprimendi verbo
quidem, quod sentit, eloquens est. Et hoc faciendi facultas, rectissime
eloquentia nominatur. Qua quid esse praestantius possit ad usum, compendiosius
ad opes, fidelius ad gratiam, commodius ad gloriam, non facile video. Nihil enim
dotem istam naturae et [0834D] gratiae antecedit, aut rarum. Siquidem cum virtus
et sapientia, quae forte, sicut Victorino placet, verbis potius quam substantia,
differunt, in appetendis locis primum obtineant, secundum sibi eloquentia
vindicat; tertius autem cedit locus bonis corporis, eique ad materiam
gerendorum, cohabitantium favor et rerum copia quarto loco succedunt. Secutus
est hunc ordinem ethicus, votorumque seriem in ordine expetendorum eleganter
expressit:
Quid voveat dulci matricula majus alumno,
Quam sapere et fari possit quae sentiat, et cui
Gratia, fama, valetudo, contingat abunde,
Et mundus victus, non deficiente crumena. (HORAT., Ep. I, IV, 8.) Si ergo, verbi
et rationis usu, aliorum animantium [0835A] naturam humana dignitas antecedit,
quid conducibilius ad omnia, quid ad claritatem conciliandam potentius, quam in
eo naturae praevenire consortes et generis, in quo solus homo caetera vincit?
Haec autem, cum omnem aetatem doceat et exornet, clariorem efficit juventutem:
eo quod aetas tenerior gratiae quodammodo lenocinatur, ut ingenium vindicet. Qui
sunt enim qui florent inter concives? Qui sunt qui opibus pollent? Qui sunt qui
praevalent viribus, et in omnibus negotium obtinent, nisi eloquentes? Nam ut
Cicero est auctor, nihil est tam incredibile quod non dicendo fiat probabile;
nihil tam horrendum et incultum, quod non splendescat oratione et quodammodo
mansuescat, tanquam si excolatur. Qui ergo tanti boni contemptor est,
manifestissime [0835B] desipit. Qui autem diligit, imo se diligere simulat, et
non excolit, nimis negligens est, et desipientiae proximus.
CAP. VIII. Quod natura juvanda est usu et exercitio.
Caeterum hanc aliquando habituris, gratis ipsa natura largitur; et non
habituris, eam negat, et perpetuo subtrahit, ut liquido constet, operam
ulteriorem, aut inanem esse, aut supervacuam. Quare ergo, doctissimi
Cornificiani, peritiam omnium non habetis linguarum? Quare non saltem Hebraeam
nostis? quam, ut aiunt, natura parens primigenis tradidit et generi conservavit
humano, donec unitatem scidit impietas, et confusione linguarum prostrata est
elatio, quae in coelum conscendere, non virtute, sed viribus moliebatur, turre
constructa. [0835C] Quare non hanc, quae caeteris naturalior est, ut sic
dicatur, natura docente loquuntur? Est autem natura, ut quibusdam placet, (licet
eam sit definire difficile,) vis quaedam genitiva, rebus omnibus insita, ex qua
facere vel pati possunt. Genitiva autem dicitur, eo quod ipsam res quaeque
contrahat, a causa suae generationis, et ab eo quod cuique est principium
existendi; res enim quaelibet a componentibus contrahit, unde ad hoc apta sit
vel ad illud: sive accedant ad originem materiae et formae, ut in simplicibus,
qui coacervationem partium non admittunt; sive ratio componendi ad solius
divinae bonitatis decretum accedat. Nam et haec ipsa prima natura est, auctore
Platone qui, sicut Victorinus et [0835D] alii multi testantur, et certissimam
omnium rerum naturam esse asseruit, divinam voluntatem: siquidem natura creata,
ab hoc fonte manat, et quidquid operatur, operis sui Deum habet auctorem: ita
quidem, nisi sit corruptionis opus, et culpae, in quo, ab auctore suo natura
degenerat. Vis itaque originaliter indita cuique, ex qua opus, aut aptitudo
procedit, natura quidem est, sed creata. Alias quidem definitiones, quae sparsim
in diversis reperiuntur auctoribus, eo plerumque trahendas arbitror, ut natura,
quae creata est, describatur. Nam et ignis artifex, qui per invisibiles vias,
procedit ad res visibiles procreandas, creatus quidem est; sed pace Aristotelis
et Chalcidii, eum naturam esse aliqui diffitentur. Item principium motus
secundum se, a Deo [0836A] habuisse initium, nec Aristotelem negaturum credo. De
Boetio certus sum; quia id quod facere vel pati potest, non negabit esse
creatum. Sed et unamquamque rem informans specifica differentia, aut ab eo est
per quem facta sunt omnia, aut omnino nihil est. Aliis quoque modis natura
describitur; sed quidquid aliud a Platonico ponitur, aut de rerum numero
tollendum est, aut divinis operibus ascribendum. Sed utamur ad praesens prima
definitione, quae ad usum praesentis articuli magis videtur accedere. Esto ergo;
sit potens et efficax vis illa genitiva, indita rebus originaliter: certe, sicut
vitio corrumpi aut impediri, sic variis adminiculis reparari vel adjuvari
potest. Nam et pueri vulgo garriunt, eum gerendi aliquid habere aptitudinem
naturalem, [0836B] cui aptitudinis negatus est usus; quod enim gressibile est,
interdum gradi non potest, et qui bipes est natura, actu plerumque caret utroque
pede, vel altero. Cura itaque non superfluit, sed naturam juvat, faciliusque
reddit, quod tamen utcunque forte fieri posset. Nam et Socrates, ut traditur,
natura petulcus erat, et mulierosus (ut verbo utar historiae) naturae tamen
intemperantiam, castigatione philosophiae et virtutis exercitatione repressit et
domuit. Obtusioris ingenii tradunt fuisse Scaurum Rufum, sed sedulitate
exercitii, in id virium evasisse, ut Ciceronem ipsum Allobroga nominaret. Si
exemplis utendum fuerit, undique fiet conspicuum, quia nec diligentia inanis
est, ubi est natura obtusior; et nec abundat cura, utpote superflua, [0836C] et
sic ut fuerit ad aliquid agendum natura benignior. Licet enim plerumque natura
dominetur, et sit proclivior in alterutro; tamen, sicut facile corrumpitur a
negligentia, sic a cultura, et a cura saepissime mansuescit.
Natura fieret laudabile carmen, an arte,
Quaesitum est: ego nec studium sine divite vena,
Nec rude quid possit video ingenium; alterius sic
Altera poscit opem res, et conjurat amice. (HORAT., Art. poet., 409.)
Prodest utique natura, sed eatenus aut nunquam, aut raro, ut sine studio culmen
obtineat; nihil enim est tam validum, tam robustum quod diligentia non enervet,
nihil tam erectum quod non dejiciat; sicut econtra quamlibet humilem gradum,
cura diligens [0836D] erigit et conservat. Ergo si natura propitia est, contemni
non debet, sed excoli ut facile prosit; si adversa, diligentiorem cultum exigit,
ut ope virtutis, felicius et gloriosius invalescat.
CAP. IX. Quod homines nititur elingues facere, qui logicam impugnat.
Quis autem ab ope naturae hunc assecutus est titulum, ut sine studio in omnibus,
imo vel in una linguarum, eloquentissimus haberetur? utique si eloquentem esse,
bonum est et eloquentissimum, melius erit. Neque enim hic in contrarium boni,
quod proponitur, comparationis gradus excrescunt. Quemadmodum in eo, qui
disertus dicitur, aut disertior, cum positivus sapientiae sensum habeat, et
[0837A] eloquentiae quantum excrescit comparatio, tantum decrescit sapientia, et
eloquii fluvius invalescit. Sic enim nonnullis grammaticis placuit. Sed licet
aliquae artium contingentium et docentium virtutem, eloquii naturam attingant,
illa tamen quae ad placitum fere est, naturaliter sciri non potest, quia nec
naturalis est; non est enim eadem apud omnes. Quocirca id quod est homini
praecipue debitum, imprudenter sine hominis beneficio a natura exigitur: at haec
domus, non eloquentiam criminatur, quae omnibus necessaria est, et commendatur
ab omnibus, sed artes eam pollicentium, arguit esse inutiles. Eo itaque
opinionis vergit intentio, ut non omnes mutos faciat, quod nec fieri potest, nec
expedit, sed ut de medio logicam tollat. Est enim [0837B] fallax, et ut ait,
professio verbosorum, et quae multorum consumpsit ingenia, et non modo
philosophiae studiis praeclusit viam, sed gerendis omnibus rationem et exitum
interclusit.
CAP. X. Quid significet nomen logicae, et quod omnes artes colendae, nisi
reprobatae sint.
Ecce propositi planior est intentio, et logicam aggreditur expugnare, quae omnis
philosophiae semitas pari furore persequitur. Verumtamen ab aliqua fuerat
inchoandum. Illam itaque praeferri placuit, quae caeteris notior, et huic
haeresi familiarior videbatur. Congrediamur ergo, et quid censeatur nomine
logicae, proferatur in medium. Est itaque logica, (ut nominis significatio
latissime pateat), loquendi vel disserendi ratio. Contrahitur enim interdum,
[0837C] et duntaxat circa disserendi rationes, vis nominis coarctatur. Sive
itaque ratiocinandi vias doceat, sive omnium sermonum regulam praebeat, profecto
desipiunt, qui eam dicunt esse inutilem: cum utrumque ratione clarissima
doceatur esse pernecessarium. Duplicitatem vero hujus significationis, nomen a
Graeca quidem origine contrahit, quoniam ibi lovgoû, nunc sermonem, nunc
rationem significat. Sed ut quam latissime protendatur significatio, ei, ad
praesens, sermonum omnium magisterium tribuatur; ut nusquam convincatur esse
inutilis, cum etiam secundum generaliorem modum, tota perutilis esse et
necessaria apparuerit. Si enim, ut saepe dictum est, necessarius (quod [0837D]
nemo negat) est usus verbi, quanto compendiosius docetur, tanto est doctrina
utilior et certe fidelior. Stultum enim est in eo diutius cum labore et
difficultate versari, quod aliter expediri facile et cito potest. Solet hoc
negligentibus evenire, et qui jacturam temporis nullius putant esse momenti.
Omnium itaque gerendorum artes amplectendae sunt, et colendae, eo quidem
studiosius, quo ab optima parente natura originem ducunt, et nobilitatem
generis, facili et felici gerendorum protestantur effectu. Gerendorum idcirco
dixerim artes colendas, ad discretionem artium, quae versantur in maleficiis; ut
sunt sortilegorum, et caeterae reprobatae matheseos. Quae quoniam ab officiis
alienae sunt, a toto hominum coetu, recte philosophantium decreto, eliminari
[0838A] debent. Sed de his latius dictum est in Polycratico.
CAP. XI. Quid ars, et de speciebus ingeniorum: et quod artibus excolenda sunt.
Est autem ars, ratio, quae compendio sui naturaliter possibilium expedit
facultatem. Neque enim impossibilium ratio praestat, aut pollicetur effectum;
sed eorum, quae fieri possunt, quasi quodam dispendioso naturae circuitu
compendiosum iter praebet et parit, ut ita dixerim, difficilium facultatem. Unde
et Graeci eam mevqodon dicunt, quasi compendiariam rationem, quae naturae vitet
dispendium, et anfractuosum ejus circuitum dirigat, ut quod fieri expedit,
rectius et facilius fiat. Natura enim, quamvis vivida, nisi erudiatur, ad artis
facilitatem non pervenit; [0838B] artium tamen omnium parens est, eisque, quo
proficiant et perficiantur, dat nutriculam rationem. Excitat enim primo ingenium
ad res aliquas percipiendas: et cum eas perceperit, deponit quasi in custodia et
thesauro memoriae; ratio vero quae percepta et commendanda vel commendata sunt,
studio diligenti examinat, et ex natura singulorum, de singulis (nisi forte
labatur in aliquo,) verum profert incorruptumque judicium. Haec tria quidem,
quasi omnium artium fundamenta et instrumenta, natura praemittit. Est autem
ingenium, ut Isidoro placet, vis quaedam animo naturaliter insita, per se
valens.
Hoc autem exprimere videtur ista descriptio, quod natura animo vim quamdam
indidit, quae aut primitivus motus animae est, aut motum excitat [0838C]
primitivum, quem anima exercet in rerum investigatione. Unde et per se dicitur:
Valens, eo quod nullius praecedentis opem exspectat, et omnes praevenit, et
juvat subsequentes; praecedit enim investigatio comprehensionem, examinationem
et custodiam omnium sciendorum. Itaque proficiscitur a natura, studio juvatur et
exercitio: ut quod difficile fuerat in prima agitatione, ab assiduitate usus
reddatur facilius; et cum regulas hoc faciendi deprehenderit, fiat, nisi
desuetudinis et negligentiae torpor obsistat, facillimum. Et haec quidem est
omnium origo artium, ut cum natura perjacens, usum et exercitium studii peperit,
usus et exercitatio artem; ars autem, eam, de qua nunc agitur, facultatem.
[0838D] Valet itaque per se ingenium, exercitatio, ex usu ab utroque memoria; et
ab his etiam ipsa ratio convalescit, artesque producit, et hoc quidem pro
capacitate ingeniorum. Horum autem tria sunt genera, sicut Carnotensis senex
Bernardus, frequenti colloquio, suis auditoribus tradere consuevit. Aliud enim
advolans, aliud infimum, aliud mediocre est. Advolans quidem eadem facilitate,
qua percipit, recedit a perceptis, nec in aliqua sede invenit requiem. Infimum
autem sublimari non potest, ideoque perfectum nescit; at mediocre, et quia habet
in quo sedeat, et quia sublimari potest, nec de profectu desperat, et
philosophantis exercitio accommodissimum est. Et in hac quidem specie naturam,
opinor, artium fundamenta fecisse; usus [0839A] enim hujus studio invalescit.
Est autem, ut Ciceroni placet, studium, assidua, et vehemens animi applicatio,
ad aliquid agendum magna cum voluntate. Memoria vero quasi mentis arca, firmaque
et fidelis custodia perceptorum. Ratio, eorum quae sensibus, aut animo
occurrunt, examinatrix animi vis est, et fidelis arbitra potiorum, quae rerum
similitudines dissimulitudinesque perpendens, tandem artem statuit, quasi
quamdam infinitorum finitam esse scientiam. Cum enim in ea desinant nomina
infinita, ea omnia feminino definiuntur articulo, iis exclusis, quae certa suae
proprietatis assignatione distinxit. Species infinitae sunt; sed haec in eis
finitum tradidit, ut cuicunque adest species, adsit et genus. Numeri infiniti;
omnem tamen parem [0839B] vel imparem esse definivit; et ut quod dicitur,
liquido comprobetur exemplo, disceptationem primam casus intulit: usum
disceptandi exercitatio auxit. Disceptandi formam, quae ars ejus operis est,
ratio deprehendit; ars culta contulit facultatem: et quia artium natura mater
est, merito in injuriam parentis redundat contemptus earum. Sedulo igitur
ingenium, tam studii quam remissionis moderatione, excolendum est, ut ab altero
convalescat, ab altero confortetur. Unde egregie sapiens quidam (cui dicti habeo
gratiam) ait: ingenium a natura proficiscitur, juvatur usu, immoderato labore
retunditur, et temperato aeuitur exercitio. Si enim compositum fuerit, et
legitime exerceatur, non modo ad artium capacitatem sufficiet, sed ad res
[0839C] quodammodo naturaliter inaccessibiles, rectam et expeditam inveniet
viam; et ad cito discendum, aut docendum quidquid oportet expedire, fidelissimum
erit.
CAP. XII. Unde artes dicantur liberales.
Sed cum artium multa sint genera, ingenio philosophantis animi primae omnium
liberales occurrunt. Hae quidem omnes, aut Trivii, aut Quadrivii ratione
clauduntur: et tantam dicuntur obtinuisse efficaciam apud majores, qui eis
diligenter institerant, ut omnem aperirent lectionem, ad omnia intellectum
erigerent, et omnium quaestionum, quae probari possunt, difficultatem
sufficerent enodare. Neque enim doctore egebant in aperiendis libris, [0839D]
aut quaestionibus dissolvendis hi quibus aut ratio Trivii omnium sermonum, aut
Quadrivii lex totius naturae secreta exponebat. Unde sicut artes dictae sunt, eo
quod arctant regulis et praeceptis, vel a virtute, quae Graece ajrethv dicitur,
et animos roborat ad percipiendas vias sapientiae, aut a ratione, cui alimenta
et incrementa parant, quae a Graecis arses nominantur: sic et liberales dictae
sunt, vel ex eo, quod antiqui liberos suos iis procurabant institui; vel ab hoc
quod quaerunt hominis libertatem, ut curis liber sapientiae vacet, et saepissime
ab iis liberent curis, quarum principium sapientia non admittit. Necessarias
quoque saepe excludunt, ut agitationi mentis ad philosophiam sit expeditior via.
CAP. XIII. Unde dicatur grammatica. [0840A]
Harum autem omnium prima est logica; ab ea tamen sui parte, quae in prima
sermonum institutione versatur, ut nomen logices, sicut jam dictum est, quam
latissime pateat, et non modo ad disserendi scientiam contrahatur. Est enim
grammatica, scientia recte loquendi, scribendique, et origo omnium liberalium
disciplinarum. Eadem quoque est totius philosophiae cunabulum, et, ut ita
dixerim, totius litteratorii studii altrix prima; quae omnium nascentium de sinu
naturae teneritudinem excipit, nutrit infantiam, cujusque gradus incrementa in
philosophia provehit, et sedulitate materna, omnem philosophantis producit et
custodit aetatem: unde a primis, tam scribendi quam loquendi [0840B] principiis,
grammatica appellatur. Grammatica enim, littera vel linea est, et inde
litteralis, eo quod litteras doceat; quo nomine, tam simplicium vocum figurae,
quam elementa, id est voces figurarum intelliguntur; aut etiam linearis est, eo
quod sicut in magnitudinis incremento, dimensio lineae prima occurrit, et quasi
quaedam materia est superficiei aut corporis; sic aspirantibus ad profectum
sapientiae, disciplina haec prima succurrit, quae linguam erudit; et tam per
aures, quam per oculos, ut sic procedat oratio, sapientiam introducit; verba
enim per aurem intromissa, pulsant et excitant intellectum, qui, ut ait
Augustinus, quaedam animae manus est, rerum capax et perceptitibilis objectorum.
Litterae autem, id est figurae [0840C] primo vocum indices sunt, deinde rerum,
quas animae per oculorum fenestras opponunt, et frequenter absentium dicta sine
voce loquuntur. Tradit ergo prima elementa sermonis ars ista, oculorum et aurium
judicium instruit, ut non facilius queat aliquis praeter eam philosophari, quam
inter philosophos eminere, qui semper caecus et surdus fuit.
CAP. XIV. Quod ipsa, etsi naturalis non sit, naturam imitatur.
Caeterum cum haec ad placitum sit, non a natura videtur esse profecta; siquidem
naturalia eadem sunt apud omnes, haec autem apud omnes non eadem est. Artium
vero matrem superius collectum est, esse naturam; sed, licet haec aliquatenus,
imo [0840D] ex maxima parte ab hominum institutione processerit, naturam tamen
imitatur, et pro parte ab ipsa originem ducit, eique in omnibus, quantum potest,
studet esse conformis: unde et ad ejus nutum, vocalium numerum, apud omnes
gentes, quantum ad elementa spectat, quinario inclusit; nam apud plerosque,
figurarum numerus multiplicior est. Teuredus tamen noster, grammaticus scientia
quam opinione potentior, etiam in sonis elementariis ampliorem numerum
convincebat. Si enim attendantur vocum, ut ait, differentiae, septem sunt. In
ipsis quoque consonantibus, diversas species semivocalium et mutarum, item
simplicium dupliciumque, natura formavit; quarum differentiam patenter advertit,
si quis attendat ora, mirabili lege [0841A] naturae, modulantia voces, et
potestatem earum subtili examinatione perpendat. Ipsa quoque nominum impositio,
aliarumque dictionum, etsi arbitrio humano processerit, naturae quodammodo
obnoxia est, quam pro modulo suo probabiliter imitatur. Homo enim ad exsequendum
divinae dispensationis effectum, et ad instituendum inter homines verbi
commercium, rebus eis primo vocabula indidit, quae praejacebant, naturae manu
formatae, et quas illa, vel ex quatuor elementis, vel ex materia et forma,
compegerat et distinxerat, ut rationalis creaturae possent sensibus objici,
earumque diversitas, sicut proprietatibus, sic et vocabulis insigniri. Inde ergo
(sicut Boetius auctor est) contigit, ut «hoc vocetur homo, illud lignum, aliud
vero [0841B] lapis;» et sic substantiis omnibus, sua quasi impressa sunt nomina.
Sed quoniam ipsarum multae sunt differentiae; aliae quidem a quantitate, aliae a
qualitate, aliae a variis accidentium formis: item aliae ab his, quae
familiariora sunt, et ad esse conducunt: idcirco quibus hoc designaretur, nomina
sunt inventa quae possent adjici substantivis, et eorum vim et naturam
quodammodo depingerent, sicut praemissae substantiarum differentiae suis
proprietatibus exprimentur. Sicut enim accidentia substantiam vestiunt et
informant; sic quadam proportione rationis, ab adjectivis substantiva
informantur. Et ut familiarius rationis institutio naturae cohaereat, sicut
substantia cujusque rei, [0841C] intentionis et remissionis ignara est; sic
substantiva ad comparationis gradus non veniunt, ut nec nomina differentiarum
substantialium, licet adjectiva sint, eo quod substantiae quamdam indicent
qualitatem. Item nec illa comparantur, quae adjiciuntur substantiis a
quantitate, eo quod ipsa quantitas, non suscipit magis et minus. Et in summa,
sicut solum accidens comparabile est, nec id tamen omne: sic sola adjectiva
accidentiam, nec ea tamen omnia, comparantur. Nec in solis nominibus conspicua
est haec naturae imitatio, sed in aliis omnibus orationis partibus, si
diligentius attendatur. Pro eo quod substantia, quae sensui aut rationi
objicitur, sine motu, quo agendo vel patiendo aliquid temporaliter movetur, esse
non [0841D] potest, ideo ad designandos motus corporales agentis aut patientis,
excogitata sunt verba. Unde quia motus non est sine tempore, nec verbum esse
potuit sine temporis consignificatione; et sicut motus is non semper uniformis
est, sed, ut sic dicam, multicolor, alio aliter, vel alias agente vel patiente,
ad exprimendas differentias ejus, ad modum nominum adjectivorum, adverbia
processerunt. Quinetiam quod verba quaedam, aliquibus temporibus carent, sicut
meditativa et inchoativa, praeterito eo quod gerendorum deliberatio non statim
completur, nec initia rerum, ad sui perfectionem accedunt, hoc nonne est
expressum naturae, apud humanam rationem, vestigium?
CAP. XV. Quod adjectiva secuudae impositionis, substantivis primae non apte
copulantur, ut equus patronymicus. [0842A]
Procedat ratio ad secundae impositionis originem, ubi, etsi non tam liquido,
dominantis tamen naturae claret auctoritas. Rebus itaque, ut dictum est, cum
nomina primitus essent imposita, reversus ad se animus imponentis, ipsis
nominibus vocabula indidit, per quae sermonum doctrina procederet; dum eorum
adminiculo, alter, in mentem alterius suum trajiceret intellectum. Ergo quod
casualiter flectitur, et temporis expers est, dictum est nomen substantivum
quidem, si substantiam significat, aut substantive. Adjectivum, id quod
formaliter, ut sic dici liceat, inest substantiae, vel aliquid ad [0842B]
imaginem ejus. Quod autem motum ejus significat temporalem (ita tamen ut
temporaliter) verbum est appellatum. Activum quidem, si eum, ut in agente;
passivum, si ut in patiente significat. Ad similitudinem itaque dictionum primae
impositionis, earum, quae secundario processerunt, facta est institutio; ut
quemadmodum in illis, tam substantivis quam adjectivis, dicuntur quaedam propria
singulorum, alia plurium sunt sua ratione communia; ita quaedam singulariter
dicta, quaedam accepta communiter inveniantur in istis. Quod enim nomen dicitur,
aut enuntiatio, ad substantivorum accedit rationem: quod appellativum, aut
categorica praemissis adnectuntur, adjectivae virtutis explet officium, quae
substantivorum determinat qualitatem. [0842C] Verumtamen, sicut in operibus
naturae subtilior est speculatio eorum quae insunt, utpote simplicium, quam
eorum quae compositio sensui ingerit, aut intellectui; sic in adjectivis
secundae impositionis, si non adjiciantur his, quibus naturaliter addicta sunt
quid significent, difficilius est intelligere; solidior est enim natura
substantiae quam verborum; et accidentia ejus, quam eorum, quae sensui aut
intellectui familiarius occurrunt. Adeo quidem, ut qui secundae impositionis
adjectiva, primae institutionis substantivis applicant, aut nihil omnino dicant,
aut nugiloqui sint. Si enim equus dicatur patronymicus, aut hypothetici
saeculares, junctura incompetens est, praepediente quidem rationem [0842D]
intelligendi principali significatione verborum, non aliqua discohaerentia
accidentium. Nam quod ad genus, numerum et casum attinet, substantivo satis
cohaeret adjectivum. Sed principalia significata conjungere, non modo mentiri,
sed etiam nugari est. Reus acyrologiae Virgilius criminatur, dicens gramineo in
campo, eo quod graminoso in campo dici oportuit: et plane magis reus esset, et
procul dubio longe nugacior, si dixisset in campo categorico, vel patronymico.
Dissolvit autem instantiam eorum, qui ex solis nituntur accidentibus, in
similitudine cohaerentibus sibi, probare quod non omnis consonans, vocali
subjuncta, syllabam facit: Siquidem I et V consonantes subjunctae, non magis
proficiunt ad syllabam, quam adjectiva secundae [0843A] impositionis, primis
substantivis apposita, ad rectam et aequimodam locutionem. Constat equidem duo
esse peccata loquentium; alterum mentientis, alterum transgredientis positam
locutionem: quod ad minus isti committunt. Primae et secundae personae
pronomina, verbis inepte conjunguntur, nisi causa discretionis aut
significantiae, licet sibi satis congruant accidentia dictionum. Nugatoriae
autem dictionis rationem, non hic ita coarcto, ut idem frequenter dicere,
intelligatur: ut si in substantivo, adjectivum, quod in eo intelligitur, quis
forte adjiciat, quale est, homo rationalis ambulat; sed ad omnem dicendi formam
extenditur, ubi dictionum junctura inutilis, et quodammodo suae legis implendae
inefficax est. Sed nec inutilis est junctura, [0843B] licet falsi nota sit, et
quod nunc explicat, nunc involvit. Lex enim grammatices mentiri non prohibet,
etsi ea socientur, ex quibus nullus, linguae peritiam habenti, provenit
intellectus. Ex eo autem liquidius est, quia primis secundariorum competens non
fit adjectio: quod si adjectiva aequipollenter in alia resolvantur (ut si forte
reddatur pro nominibus definitio) appositionem aequipollentis termini nequaquam
horrebit animus, et ipsius adjectivi secundae impositionis formidabit auditum.
Verbi gratia, propositio praedicativa est, hoc aequipollenter videtur asserere,
quod simpliciter, id est sine conditione aliqua enuntiat, aut quod terminum
habeat praedicatum. Dicatur ergo, [0843C] tunica est categorica, haerebit
intellectus, ob adjectionis incompetentiam, et forte citius de inepta dictionum
junctura causabitur, quam mendacii reum arguat proponentem. Sin autem dicat,
tunica simpliciter, id est sine conditione, aliquid enuntiat, aut terminum habet
praedicatum, statim falsum arguet auditor, nec tamen cito prosiliet ad causandas
juncturae ineptias. Utique cum dicitur propositio categorica, intelligitur
habens praedicatum terminum, et subjectum: cum vero, syllogismus categoricus,
significatur, quoniam ex categoricis constat. Equus categoricus quidquid
significet, ignotum habeo; sed interim credo, quod nihil significat. Quod enim
non invenitur usquam, esse puto nusquam. Similis quoque abusio est, si quis
[0843D] dicat, equus desinit in S: et similia. Item: Cato sedens inter
Janiculam, et Kalendas Martias, vestes populi Romani quaternario, aut senione
resarcit, aut sermo non est, aut quovis sermone nugatorio corruptior. Hujusmodi
sermo quidem, stichiologus dicitur, id est sermo inversus: eo quod adversus
loquendi leges coeunt verba. Nam stivcoû versus; unde distichum, duorum versuum
carmen. Cum super hoc articulo multos conferentes, et varia sentientes audierim,
non pigebit referre, nec forte audire displicebit, quod a Graeco interprete, et
qui Latinam linguam commode noverat, dum in Apulia morarer, accepi; nam et ipsi
volo referre gratiam, etsi non utilitatis (quae tamen in his aliqua est) saltem
bonae voluntatis, qua auditoribus prodesse cupiebat.
[0844A] Primus ergo hujus sententiae aut opinionis articulus est, quem praemisi:
quod adjectivorum secundae impositionis, et substantivorum primae conjunctio,
etiam secundum grammaticae rationes, inconsequens est. Habet autem nescio quid
latentis ajfwnivaû, id est inconsonantiae; vel, ut Quintiliani verbo utar,
cacozugiae, id est malae conjunctionis, haec appositio, quam etsi nequeamus tam
facile perspicuis rationibus condemnare, per se tamen displicet grammatico
auditori. Talia quidem multa sunt, quae statim offendunt, licet eorum improbatio
longius absit. Quod forte in his evenit, quorum virtus, aut vitium perspicuum
est. Ut multum parcat hic grammatica, ajkurologivan deprehendit. Illa enim non
modo accidentium dissidentiam in dictionum [0844B] junctura causatur; sed etiam
secundariae inventionis adjectionem, in substantivis primae, ducit absurdam. Et
quidem ea ratione absurda est, quod ad juncturam hujusmodi animus obsurdescit.
Sed quis auditus recte examinat ea, ad quae surdus est? Nonne vox lassa est,
quae in aurem surdam effunditur? Quia ergo intellectus, sicut animae manus, ita
quodammodo auris est; nihil omnino ad vocem concepit, cujus rei intelligentiam
absurditas praeclusit. Attamen absurdum interdum ducitur, cujus est, pro
tempore, insolens et infrequens usus, nec tamen usquequaque absurdum est: sicut
mulier informis male quidem formata, non tamen omnino carens forma; et sicut in
litteris, quaedam mutae, [0844C] non quod omnino nihil, sed quod aliarum
respectu minimum sonent. Haec autem adjectio, penitus quidem absurda est, non
solum falso, aut male sonans in aure audientis (falsa enim non omnia absurda
sunt) etsi ea veri examinator reprobet, et repellat.
Absurda quoque dicuntur singula pro judicio facultatum, quae dictorum factorumve
qualitatem examinant. Grammatica enim absurdam habet incompetentem juncturam
dictionum; sed ad examinandi veri judicium non aspirat. Caesar, in libro De
analogia, grammaticus quidem est, et evitandum esse denuntiat, quidquid auditori
perito potest esse absurdum: «Ut nautae, inquit, scopulum fugiunt, sic fugiendum
est infrequens atque insolens verbum.» [0844D] Dialectica autem, id duntaxat
acceptat, quod verum est, aut verisimile, et quidquid ab his longius dissidet,
ducit absurdum. Neque enim utilis aut honesti finem attendit: civilis autem
scientia utilia ista metitur, versaturque in fine justi, aut honesti: et quae a
jure bono et aequo longius absunt (vera aut falsa sint) aeque abhorret: palam
erit hoc et in caeteris disciplinis. Sed nunc Graeci interpretis nostri procedat
explanatio. Homo est rationalis, rebus existentibus ut nunc sunt, haec
quodammodo necessaria est, homo est risibilis, haec probabilis est; homo est
albus, haec quidem possibilis, dubia tamen, eo quod aeque vera potest esse et
falsa; homo est rudibilis, haec quidem impossibilis est, ut omnino vera esse non
possit.
[0845A] Nullam istarum grammaticus abhorret, quia ubique invenit legem suam.
Nihil istorum corrigit, nihil immutat: gratanter accipit omnia. Quartam corripit
et redarguit logicus: eo quod sibi veri falsique commissa est examinatio. Et ob
hoc quidem, ei praebere aurem, ducit absurdum. Modo praemissis, quintam adjice,
homo categoricus est; hanc utique absurditatis damnat grammaticus; qui non modo
dubiam, non modo falsam, sed etiam impossibilem admittebat. Quare? inquit, nisi
quia non sequitur leges suas; perpetuo enim dicebat inhibitum, haec adjectiva
illis copulari subjectis.
CAP. XVI. Quod adjectiva primae impositionis, substantivis primis junguntur.
Non autem vice versa, adjectiva primae impositionis, [0845B] secundae
institutionis nominibus adjici, impossibile aut inconsequens est. Natura enim
copiosa est, et ubertatis suae gratiam humanae indigentiae facit. Inde ergo est,
quod proprietas rerum redundat in voces, dum ratio affectat sermones rebus, de
quibus loquitur, esse cognatos. Dicitur ergo durus sermo aut mollis; verbum
asperum, aut leve; nomen dulce, aut amarum: cum haec tamen proprie corporum
sint, non sermonum. Inveniuntur et plurima in hunc modum, quorum nihil absonum
est, aut falsi arguitur apud judicem bonae fidei, vel auditorem; licet enim
fides rationalis creaturae duntaxat virtus sit, sermo tamen fidelis dicitur,
itemque fraudulentus, etsi non in ipso, sed in homine [0845C] esse fraudulentiam
convincatur. Solent enim naturalia, ut sic dixerim, transferri nomina ad
explendam indigentiam rationalium, cum econtra, transsumptio rationalium ad
naturalia, in tam frequenti usu nequaquam versetur. Sit autem translatio, nunc
quidem necessitatis causa, nunc ornatus; sed ut celebre est apud eruditos, quae
ornatus causa non fit, ab aequivocatione non est aliena. Quorum ergo necessaria
est translatio, multis commode applicantur, et pro modo eorum, quae dicuntur
accidentaliter praedicari, sensum plerumque mutant ad singula: nemo tamen
conjunctionis incompetentiam reprehendit. Et licet improprius, id est
translationis sensus, suae dictionis primae significationi, id est quam a prima
institutione habebat, sic obtinente [0845D] usu saepe praevaleat, si forte ad
domesticum redeant sensum, utique aut nulla absurditas est, aut non tanta,
quantam arguimus, cum adjectiva verborum eo trahuntur, ut rerum significent
qualitatem. Ecce convertibile in his ex usu obtinet, quae se praedicatione mutua
circumscribunt: ut in specie, et definitione, aut proprio. Item finitum et
infinitum, ad designandas eorum qualitates, nomini adjiciuntur, et verbo; sed
quoniam haec a rebus sumpta sunt, nequaquam absonum est, si velut a
peregrinatione domum redeant, ut res aliqua convertibilis, aut finita dicatur,
aut infinita. Similiter universale et particulare, licet in verbis eorum vigeat
appellatio, quam a rebus mutuata sunt (secundae enim impositionis non sunt)
possunt sine [0846A] absurditate rerum nominibus adjectivis conjungi. Et quidem
quae a rebus sumpta sunt, ad res redire possunt; sed quae inventa sunt ut
verborum indicent qualitatem, non ea commoditate vel usu devocantur, ut rerum
indicent qualitatem. Videntur enim aliquid habere simile cum his generibus
verborum, quae Graece syncategoremata appellantur, eo quod, sicut illorum, ab
adjunctis, aut est, aut perpenditur significatio, sic ista, originis suae
sociata sermonibus, suum commode excitant intellectum, alio vero traducta, velut
naturali vigore destituta, evanescunt, vel absona sunt. Si enim dicatur equus
patronymicus, illico grammaticus auditor vel dicenti conviciabitur, ut verbi
vitium purget, aut ut multum loquenti deferat, servi comici utetur proverbio:
[0846B] «Bona verba quaeso.» Haec itaque supplicatio, nonne vitii quaedam
exprobratio est? Qui enim pro istis bona quaerit, haec bona esse procul dubio
non consentit. Alioquin elegantius diceret, «Meliora verba quaeso.» Profecto si
modum, aut tempus quis quaerat in nomine, causam et comparationem in verbo, eum
quasi nugacem grammaticus castigabit: unde non opinor quod patientiam accommodet
discipulo, equum patronymicum appellanti. Adeo autem naturae suae limitibus
secundae impositionis adjectiva coarctata sunt, ut non modo non queant ad rerum
vocabula evagari, sed nec a quibus indita sunt, longe recedere. Siquidem
propositio recte dicitur hypothetica, nomen patronymicum. Si vicissim [0846C]
vertas, ut dicatur hypotheticum nomen, propositio patronymica, aut nihil utique
dices, grammatico judice, aut inepte loqueris. Praeterea penes usum est summa
examinandi sermonis auctoritas, neque eo non restituente convalescet, quod ipse
condemnat: hinc est illud,
Multa renascentur, quae jam cecidere, cadentque,
Quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus,
Quem penes arbitrium est et jus, et norma loquendi. (HORAT. Ars poet. 70.)
Sicut enim in jure dicitur, quod consuetudo optima legum interpres est; sic et
usus recte loquentium est potentissimus interpres regularum. Unde consequens
arbitror, quia id quod nusquam scriptum legitur, nec alicubi a recte loquentibus
auditur, [0846D] sed nec aliquid generis ejus, pridem damnatum esse, aut certe
nondum a grammaticis approbatum. Sed nec primae inventionis nomina universa,
credo ad omnia commode posse transferri, etsi ad usum transsumptionis sicut
generaliora, ita commodiora sint. Sed quia frequens est, aliquid extra regulam
inveniri, erit fortasse aliter, quam dictum sit, alicubi inveniri, seu quod
propositum est, usus obtinet. Nam et ea vicissitudo, quae rerum est ad sermones,
sermonumque ad res, quae sibi invicem, quasi collatione mutua, suas proprietates
attribuunt, translativis sermonibus, quam his, quos institutio secundaria
promulgavit; frequentius explicatur. Regulae enim universitati fortasse casus
derogat. Sed nos usum loquimur. Haec itaque translationis [0847A] vis, dum
sermonibus, quod rerum est, et rebus, quod sermonum est, ascribit, quamdam
loquendi parit indifferentiam; quae, sicut compendio sui, compositis ingeniis
prodest, sic indiscreta confundit et prosternit, eisque totius veritatis
praecludit intelligentiam. Necesse enim est ei, qui ad notitiam veritatis
aspirat, ut composito perpendat ingenio, quid velit dicere etiam qui balbutit;
nam et is saepissime verum dicit.
CAP. XVII. Quod et in poetica naturam imitatur.
In aliis quoque naturam grammatica imitatur; praecepta enim poeticae, naturam
morum patenter exprimunt, exiguntque ut artis opifex sequatur naturam.
Format enim natura priusnos intus ad omnem
Fortunarum habitum; juvat, aut impellit ad iram
[0847B] Aut in humum moerore gravi deducit et angit:
Post effert animi motus interprete lingua. (HORAT. Ars poet. 78.) Eo quidem
haec, ut a naturae vestigiis poeta non recedat, sed habitu, et gestu, item
verbo, ei toto nisu studeat cohaerere.
.... Si vis me flere, dolendum est
Primum ipsi tibi .... (Ibid.) Si gaudere, prius gaudendum, alioquin
.... Male si mandata loqueris;
Aut dormitabo, aut ridebo.... (Ibid.) Ad haec, non modo pedum aut temporum ibi
ratio habenda est, sed aetatum, locorum, temporum, aliorumque, quae sigillatim
referre ad rem praesentem non attinet: cum omnia a naturae [0847C] officina
proveniant. Adeo quidem assidet poetica rebus naturalibus, ut eam plerique
negaverint grammaticae speciem esse, asserentes eam esse artem per se, nec magis
ad grammaticam, quam ad rhetoricam pertinere; affinem tamen utrique, eo quod cum
his habeat praecepta communia. Ringantur super hoc, qui voluerint (non enim hanc
protendo litem), sed omnium pace, opinor ut sit haec ad grammaticam referenda,
tanquam ad matrem et altricem studii sui. Licet autem neutra illarum omnino
naturalis sit, et ex maxima parte substantiae suae hominem, qui eas invenit,
utraque laudet auctorem, natura tamen aliquid juris sibi vindicat. In utraque
profecto, aut poeticam grammatica obtinebit, aut poetica a numero liberalium
disciplinarum [0847D] eliminabitur.
CAP. XVIII. Quid sequi doceat, et quid vitare grammatica.
Traditum quidem est, grammaticam esse recte scribendi recteque loquendi
scientiam. Recte quidem dicitur, ut vitium excludat, ut scilicet in scribendo
sequatur orthographiam, in loquendo, artis et usus auctoritatem. In eo autem
orthographia, id est recta scriptura consistit, ut quaeque littera suo ponatur
loco, nec alterius usurpet officium aut deserat. Loqui autem, est articulata et
litterata voce suum interpretari intellectum. Nam quod dicitur,
... Nutu signisque loquuntur (OVID. Met.) [0848A] a sermonis proprietate
recedit. Recte quidem loqui, est soloecismi et barbarismi vitium in sermone
declinare. Est autem barbarismus corruptio dictionis non barbarae, id est quae
Graeca sit, aut Latina. Si enim barbara dictione in nostro utamur eloquio, non
barbarismus, sed barbarolexis est. Soloecismus autem est corruptio non quidem
dictionis, sed constructionis; cum adversus legem construendi, incompetenter
verba jungantur. Fit autem dupliciter: aut per partes ipsius orationis, aut per
accidentia partium. Per partes quidem, ut si alteram quis ponat, pro altera,
puta, praepositionem pro adverbio, vel econtra: aut si in eadem parte, genus
unum verborum quis pro altero ponat, puta, secundae inventionis, pro eo quod
primae esse oportuit. [0848B] Per accidentia vero, ut per qualitates, genera,
casus, numeros et figuras. Similiter et in metro metaplasmus reperitur, qui fit
in uno verbo licentius urgente metri lege, sicut et barbarismus, unius dictionis
est in soluto eloquio. Dicitur autem metaplasmus, quasi transformatio vel
deformatio, eo quod quasi a jure suo dictionem transformat, aut deformat. Sunt
item schemata, quae figurae interpretantur, in verbis aut in sententiis:
fiuntque per varias dictionum formas, ad eloquii venustatem. Ergo barbarismus et
metaplasmus, in verbis singulis deprehenduntur, soloecismus et schemata, non in
singulis, sed in plurium conjunctione fiunt. Cum autem tria sint, ars, vitium et
figura: notitiam singulorum necesse est habere grammaticum. Alioquin nec [0848C]
arte muniri, nec vitium declinare, nec venustates auctorum facile poterit
imitari. Quod si eorum ignarus, recte scribit aut loquitur, peritiae ejus
ascribendum non est, eo quod casus agit virtutis opus. Ars itaque est quasi
strata publica, qua ire, ambulare et agere, sine calumnia et concussione omnibus
jus est. Vitium est omnibus devium, ut qui in eo iter, actumve exercet, aut
praecipitium subeat, aut calumniam et concussionem interpellantium patiatur.
Figura vero, medium tenet locum: et dum aliquatenus recedit ab utroque, non
cadit in alterutrius rationem. Omnes itaque sequuntur artem, quia praecipitur;
declinant vitium, quia prohibetur, sed nonnulli figuris utuntur, quia [0848D]
permittitur. Nam inter vitia, barbarismum scilicet, et soloecismum, et artem,
quae virtus eloquii est et norma, figurae et schemata sunt. Metaplasmus
scilicet, si ratione peccetur in verbo; schema, si ex causa probabili delictum
sit in contextu verborum. Est enim teste Isidoro, figura «vitium cum ratione,»
ideoque solis auctoribus, auctorumque similibus, viris scilicet eruditissimis,
qui dicendorum tacendorumque noverunt rationes, haec licentia indulgetur:
«Magnis, ut ait Cicero, et divinis bonis, hanc licentiam assecuti sunt,» et
assequuntur. Non est levis auctoritas personarum: omnia dicta vel facta laudem
afferunt, vel crimen auferunt, quam frustra affectat, nisi qui se in magnis
bonis imitabilem praebet. Profecto haec aliarum virtutum auctoritas [0849A]
meruit, ut haec vitia majorum, dulcia sint et grata posteris. Unde in secundo De
ordine Augustinus: «Soloecismos et barbarismos, quos vocant poetae, et quos
adamaverunt, schemata et metaplasmos, mutatis maluerunt appellare nominibus,
quam manifesta vitia declinare. Detrahe tamen ista carminibus, suavissima
condimenta desiderabo. Transfer in liberam forensemque dictionem, quis non eam
fugere, atque in theatra se condere jubebit?» Congere multa in unum locum, totum
arte putidum et rancidum fastidibo. Ergo moderator rerum ordo, ea nec ubilibet,
nec nusquam esse, patietur: quibus interpositis, alias jacens et vilis erigitur
et illustratur oration. Haec ille; ut a praecepta constet autoritate, quam
necessaria sit notitia eorum, quae doctioribus [0849B] concessa, omnem fere
latitudinem occupant scripturarum, ut qui proprie et figurate dicta itemque
vitiosa, non didicerint, raro fidelem, nunquam vero facilem eorum, quae scripta
sunt, intelligentiam assequantur.
CAP. XIX. Quod figurarum perutilis est cognitio.
Disponit et tropos, id est modos locutionum, ut cum, a propria significatione ex
causa probabili, sermo ad non propriam trahitur significationem: qualis est
metaphora, metonymia et synecdoche, et similes, quas enumerare longum est. Sed
et hi ad modum schematum privilegiati sunt, et solis eruditissimis patet usus
eorum: unde et lex eorum arctior est, qua non permittuntur longius evagari.
[0849C] Regulariter enim proditum est, quia figuras extendere non licet. Si quis
etiam in translationibus et figuris auctorum studiosior imitator est, caveat ne
sit dura translatione figura inculta. «Virtus enim sermonis optima est
perspicuitas et facilitas intelligendi.» Et schematum causa est necessitas, aut
ornatus. Nam sermo institutus est, ut explicet intellectum: et figurae admissae,
ut quod in eis ab arte dissidet, aliqua commoditate compensent. Horum autem
maxime necessaria est cognitio, quia in omnibus quae praepediunt intellectum,
tria solent prae caeteris accusari; haec autem sunt schemata adjunctis tropis
oratorum, sophismata quae fallaciarum nube obducunt animos auditorum, et
rationum diversitas, quae praejacet in animo dicentis, et rectam [0849D]
intelligentiae cognita parat viam. Siquidem, ut Hilarius ait: «Intelligentia
sumenda est ex causis dicendi;» alioquin etiam in Scripturis canonicis
rixabuntur Patres, sibique erunt etiam evangelistae contrarii, si judex
insulsus, ad solam dictorum superficiem, et non ad dicentium mentes aspiciat.
Hoc itaque perversi ingenii est, et suum aspernantis profectum. Nonne Salomon,
non modo in eodem libro, et in eadem pagina, sed etiam continuis versibus,
dicit: Ne respondeas stulto secundum stultitiam suam, ne efficiaris ei similis;
et: Responde stulto secundum stultitiam suam, ne sibi sapiens videatur? (Prov.
XXVI.) Itaque regulae sciendae sunt, ut ad illas constet, quid in sermone rectum
sit, quid enorme; quia nisi ad regulam, prava non [0850A] corriges nulloque
studio ignotum praecipitium declinabis. At in regulis, vix aliquid utilius aut
compendiosius dixerim ea parte artium, quae dum figuras notat auctorum, virtutes
et vitia sermonum luculenter ostendit. Unde miror quare tantopere a coaetaneis
nostris negligitur, cum utilissima sit, et compendiosissima, et fere ab omnibus
scriptoribus hujus artis diligentissime pertractata. Donatus, Servius,
Priscianus, Isidorus, Cassiodorus, Beda noster, et alii quam plures, eam singuli
tractant, ut nisi ex negligentia, ignota esse non possit. Quintilianus quoque
dum hanc tradit, tantis effert praeconiis, «ut sine hac nec nomen professionis
dicat constare grammatico, et frustra ad artis peritiam aspirare.» Verborum
autem significatio diligentius [0850B] excutienda est, et quid sermo quilibet in
se, quid ab adjunctis in contextu possit, solertius perscrutandum, ut
sophismatum umbras, quae verum obnubilant, discutere possit. Dicendi autem ratio
pensanda est, «ex circumstantia dictorum, ex qualitate personae, ex qualitate
auditorum, ex loco et tempore,» aliisque, vario modo, apud diligentem
exploratorem, considerandis. Si quis autem his diligenter institerit, quae
adversus tria intellectus repagula proposita sunt, profectum suum in scriptis et
dictis intelligendis, et ipse mirabitur, et aliis venerabilis apparebit.
CAP. XX. In quibus grammaticum oporteat occupari.
Versatur et circa alia grammaticae studium, et non modo litterarum, syllabarum
dictionumque [0850C] naturam considerat, et pedes in metris, accentus in
syllabis, attendit; sed et figuras accentuum; ut scias cui syllabae gravis,
acutus aut circumflexus accentus innitatur. Sensus quoque distinguit posituris,
id est figuris indicantibus ubi colon, ubi comma, ubi periodus, id est ubi
subdistinctio, aut media distinctio, aut distinctio facienda sit. Quod quidem
significantius interpretari possumus, ut sit colon membrum, comma articulus,
periodus circuitus, qui sermonis sententiam claudit. Sed quidam, ut patentius
sit, dicunt (an recte viderint ipsi), colon esse, ubi vulgariter punctum dicimus
aut quemdam spiritus tractum: comma, ubi quasi divisione media partimur versum;
periodum, [0850D] quae sermonis sensum cum integritate concludit. Sunt et notae,
quae scripturarum distinguunt modos, ut deprehendatur, quid in eis lucidum, quid
obscurum, quid certum, quid dubium; et in hunc modum, plurima. Pars haec tamen
artis jam ex maxima parte in desuetudinem abiit: adeo quidem, ut studiosissimi
litteram merito querantur, et fere lugeant, rem utilissimam, et tam ad res
retinendas, quam intelligendas, efficacissimam, majorum nostrorum invidia aut
negligentia, artem dico deperisse notariam. Nec miretur quis, tantam vim fuisse
in notulis: cum et musici cantores, paucis characteribus, multas acutarum et
gravium differentias indicent vocum. Et ob hoc quidem, characteres illos musicae
claves dicunt. Si tamen [0851A] tanta scientiae clavis fuit in notulis, mirum
est nostros, licet plura scierint, non agnovisse majores, aut tantae scientiae
perditas esse claves. Seneca se artem comparandae memoriae traditurum facillime
pollicetur: et utinam innotuisset mihi, sed quod eam tradiderit, omnino non
recolo. Tullius in rhetoricis operam dedisse visus est; sed similibus mei multum
non prodest. Exstant autem, quae discere vix sufficimus, sed minus curamus.
Proficerent tamen plurimum regulae analogiarum, etymologiarum, glossematum,
differentiarum; et quae barbarismi, soloecismi, aliorumque vitandorum vitia
monstrant; metaplasmum, schematumque et troporum licentiosas et ornatas edocent
rationes, prosas aperiunt, metrorum leges educunt, et exponunt [0851B] causas,
et qua ratione uti oporteat in historiis aut narrationibus fabulosis. Si quis
istorum definitiones figurasque desiderat, superiorum grammaticorum libros
evolvat; quos si universos ad manum habere non potest, exploret quid scitu
dignum carpat a singulis. Quia, etsi non omnis ad omnia quaeque utilis
invenitur, ad multa Isidorus tamen, et satis communis est, et diligenti
brevitate laudabilis; et si totus haberi non potest, ad instructionem
legendorum, plurimum confert ipsius memoriter vel hanc tenuisse particulam.
CAP. XXI. Quantis viris placuerit, et quod sine ea non magis quis philosophari
potest, quam si sit surdus, aut mutus.
[0851C] Patet ex his, non circa unum grammaticam occupari; sed ad omnia, quae
verbo doceri possunt, ut eorum capax sit, animum praeformare: unde quantum ei
omnes aliae disciplinae obnoxiae sint, quisque consideret. Ad laudem suam
referendum putant quidam nostrorum, quod sine grammatica garriunt, eamque
credunt inutilem, et palam culpant, gloriantes se ei operam non dedisse. At
Marcus Tullius non oderat filium, a quo in epistolis, sicut apparet, grammaticam
instantissime exigebat. Caius Caesar de analogia libros edidit; sciens sine ea,
neque ad philosophiam (in qua peritissimus erat) nec ad eloquentiam (in qua
potentissimus), posse quempiam pervenire. Quintilianus eam commendat adeo, ut
dicat: «quia usus grammatices, [0851D] et amor lectionis, non scholarum
temporibus, sed vitae spatio terminetur.» Nam et intelligere docet et dicere:
accentus regit, et ipsius vocis, qua utimur, prout personis et rebus convenit,
usquequaque instrumenta componit. Nam et pronuntiationis lex alia metro, alia
prosae praescribitur. Siquidem alia melica, alia metrica, alia significativa
est. Sed ad musicam melica pertinet. Unde et Caesar praetextatus egregio
scommate lusit in quemdam: «Si legis, cantas; si cantas, male cantas.» Eo
spectat quod Martianus in nuptiis Mercurii et Philologiae, grammaticam ducit cum
scalpro, et ferula, et unguentiaria pyxide medicorum. Scalpro siquidem oris
vitia purgat, et infantium linguas qui ad artem philosophiae, ea praelactante,
[0852A] cibante et ducente ituri sunt, radit, dum erudit: et ne barbarismo aut
soloecismo balbutiant, in sermone performat; peccantes autem castigat ferula, et
unguento honestatis et utilitatis, quae ex ea provenit, patientium mitigat
poenam. Manum quoque ad recte scribendum reddit idoneam; acuit et visum, ut ei
partes litterae densiores, aut velum multipliciter elaboratum, obstare non
possit. Aperit aures, quas tam gravibus, quam acutis, imo et cunctis vocibus,
reddit accommodas. Si ergo tantum utilitatis praestat, et clavis est omnium
scripturarum, et totius sermonis mater et arbitra, quis eam a philosophiae
liminibus arcebit, nisi qui intelligentiam eorum quae dicuntur, aut scripta
sunt, ad philosophandum credit esse superfluam. Utique [0852B] qui eam abjiciunt
aut contemnunt, caecos et surdos philosophicis studiis faciunt aptiores, quam
eos, quibus naturae gratia integri sensus vigorem contulit et conservat.
CAP. XXII. Quod auctoritate Senecae suum tueatur errorem.
Magno tamen se Cornificius tuetur judice, et erroris sui Senecam laudat
auctorem. Qui quidem duabus de causis, merito a pluribus commendatur. Multus
enim est in laude virtutis morumque doctrina; et commatico genere dicendi utens,
quod breviter et succincte sententias colligit, ornatu verborum splendet: ut eis
displicere non possit, qui aut virtutem amant, aut eloquentiam. Nam ut [0852C]
pace Quintiliani loquar (qui sic hominis ingenium laudat, ut judicium culpet,
dicitque eum dulcibus vitiis abundasse, et magis placuisse pueris quam eruditis,
et summas rerum minutissimis sententiis frangere, unde libri ejus ab uno
imperatorum appellati sunt, arena sine calce), nullus inter gentiles ethicus
invenitur, aut rarus, cujus verbis, aut sententiis, in omni negotio commodius
uti possis. Ad omnia enim, suum aliquid confert. Sentit hic, quod disciplinae
liberales virum bonum non faciunt. Ego ei consentio, et de aliis hoc ipsum
arbitror. Scientia enim inflat (I Cor. VIII, 1) , sed charitas sola virum facit
bonum. Deprimit artes, sed tamen a philosophia non rejicit; neque enim soli
philosophi boni viri sunt. Grammaticus, inquit, circa curam sermonis [0852D]
versatur; et ut longius evagetur, circa historias; ut longissime procedat, circa
carmina. Hoc autem parum non est, sed plurimum prodest ad informationem
virtutis, quae facit virum bonum. Gloriatur Horatius (Ep. I, II, 3) , se,
virtutis causa, relegisse Homerum:
Qui, quid sit pulchrum, quid turpe, quid utile, quid non,
Plenius et melius Chrysippo et Crantore dicit. Poetas philosophorum cunas esse,
celebre est. Disciplinas liberales tantae utilitatis esse tradit antiquitas, ut
quicunque eas plene norint, libros omnes, et quaecunque scripta sunt, possint
intelligere, etiam sine doctore. Ut enim ait Quintilianus, non nocent hae
disciplinae per illas euntibus, sed circa illas haerentibus.
CAP. XXIII. Quae praecipua sunt ad exercitium philosophiae et virtutis; et quod
grammatica est eorum fundamentum. [0853A]
Praecipua autem sunt ad totius philosophiae et virtutis exercitium, lectio,
doctrina, meditatio et assiduitas operis. Lectio vero scriptorum praejacentem
habet materiam; doctrina et scriptis plerumque incumbit, et interdum ad non
scripta progreditur, quae tamen in arcanis memoriae recondita sunt, aut in
praesentis rei intelligentia eminent. At meditatio etiam ad ignota protenditur,
et usque ad incomprehensibilia saepe se ipsam erigit; et tam manifesta rerum,
quam abdita, rimatur. Quartum, operis scilicet assiduitas, etsi a praeexistente
cognitione formetur, scientiamque desideret, vias tamen parat intelligentiae: eo
quod intellectus bonus est [0853B] omnibus facientibus eum (Psal. CX). Et
praecones veritatis ut scriptum est: Annuntiaverunt opera Dei, et facta ejus
intellexerunt (Psal. LXIII) . Caeterum operationem cultumque virtutis, scientia
naturaliter praecedit; neque enim virtus currit in incertum, aut in pugna, quam
exercet cum vitiis, aerem verberat,
Sed videt quo tendit, et in quod dirigit arcum:
Nec passim corvos sequitur testaque lutoque. At lectio, doctrina et meditatio
scientiam pariunt. Unde constat quod grammatica, quae istorum fundamentum est et
radix, quodammodo sementem jacit quasi in sulcis naturae, gratia tamen
praeeunte; quae, si ei cooperatrix quoque gratia adfuerit, [0853C] in solidae
virtutis robur coalescit et crescit multipliciter, ut boni operis fructum
faciat, unde boni viri et nominantur, et sunt. Sola tamen gratia, quae et velle
bonum et perficere operatur, virum bonum facit, et prae caeteris omnibus recte
scribendi et recte loquendi, quibus datum est, facultatem impertitur, artesque
ministrat varias, et cum se indigentibus benigne offert, contemni non debet. Si
enim contemnitur, juste recedit, nec contemptori relinquitur conquestionis
locus.
CAP. XXIV. De usu legendi et praelegendi: et consuetudine Bernardi Carnotensis,
et sequacium ejus.
Qui ergo ad philosophiam aspirat, apprehendat lectionem, doctrinam et
meditationem, cum exercitio [0853D] boni operis, nequando irascatur Dominus, et
quod videbatur habere, auferatur ab eo. Sed quia legendi verbum aequivocum est,
tam ad docentis et discentis exercitium, quam ad occupationem per se scrutantis
scripturas; alterum, id est quod inter doctorem et discipulum communicatur, ut
verbo utamur Quintiliani, dicatur praelectio, alterum quod ad scrutinium
meditantis accedit, lectio simpliciter appelletur. Ergo ab auctoritate ejusdem
Quintiliani, in praelegendo, grammaticus et illa quidem minora praestare
debebit, ut partes orationis reddi sibi soluto versu desideret, et pedum
proprietates, quae debent in carminibus notae esse. Deprehendat quae barbara,
quae impropria, aut alias contra legem loquendi composita. Non tamen ut poetas
improbet, [0854A] quibus ob metri necessitatem adeo ignoscitur, ut vitia ipsa in
carmine, virtutum nomine censeantur; laudem enim virtutis plerumque occupat
necessitatis improbitas, cui sine dispendio negari non potest assensus.
Metaplasmum, schematismumque, et oratorios tropos, multiplicitatem dictionum cum
adfuerint, et diversas sic vel sic dicendi rationes, ostendat et crebris
commonitionibus agat in memoriam auditorum. Auctores excutiat, et sine
intuentium risu eos plumis spoliet, quas (ad modum corniculae) ex variis
disciplinis, ut color aptior sit, suis operibus indiderunt. Quantum pluribus
disciplinis et abundantius quisque imbutus fuerit, tanto elegantiam auctorum
plenius intuebitur, planiusque docebit. Illi enim per diacrisim, quam nos
illustrationem [0854B] sive picturationem possumus appellare, cum rudem materiam
historiae, aut argumenti, aut fabulae, aliamve quamlibet suscepissent, eam tanta
disciplinarum copia et tanta compositionis et condimenti gratia excolebant, ut
opus consummatum, omnium artium quodammodo videretur imago. Siquidem grammatica
poeticaque se totas infundunt, et ejus, quod exponitur, totam superficiem
occupant. Huic, ut dici solet, campologica, probandi colores afferens, suas
immittit rationes in fulgore auri: et rhetorica in locis persuasionum et nitore
eloquii, candorem argenteum aemulatur. Mathematica quadrivii sui rotis vehitur,
aliarumque vestigiis insistens, colores et venustates suas multiplici varietate
contexit. Physica, exploratis naturae consiliis, [0854C] de promptuario suo
affert multiplicem colorum venustatem. Illa autem quae caeteris philosophiae
partibus praeeminet, ethicam dico, sine qua nec philosophi subsistit nomen,
collati decoris gratia omnes alias antecedit. Excute Virgilium aut Lucanum, et
ibi, cujuscunque philosophiae professor sis, ejusdem invenies condituram. Ergo
pro capacitate discentis, aut docentis industria et diligentia, constat fructus
praelectionis auctorum. Sequebatur hunc morem Bernardus Carnotensis,
exundantissimus modernis temporibus fons litterarum in Gallia, et in auctorum
lectione quid simplex esset, et ad imaginem regulae positum, ostendebat; figuras
grammaticae, colores rhetoricos, cavillationes sophismatum, [0854D] et qua parte
sui propositae lectionis articulus respiciebat ad alias disciplinas, proponebat
in medio: ita tamen, ut non in singulis universa doceret, sed pro capacitate
audientium, dispensaret eis in tempore doctrinae mensuram. Et quia splendor
orationis aut a proprietate est, id est cum adjectivum aut verbum, substantivo
eleganter adjungitur, aut a translatione, id est ubi sermo ex causa probabili,
ad alienam traducitur significationem, haec, sumpta occasione, inculcabat
mentibus auditorum. Et quoniam memoria exercitio firmatur, ingeniumque acuitur,
ad imitandum ea quae audiebant, alios admonitionibus, alios flagellis et poenis
urgebat. Cogebantur exsolvere singuli die sequenti aliquid eorum, quae
praecedenti audierant; [0855A] alii plus, alii minus: erat enim apud eos
praecedentis discipulus sequens dies. Vespertinum exercitium, quod declinatio
dicebatur, tanta copiositate grammaticae refertum erat, ut si quis in eo per
annum integrum versaretur, rationem loquendi et scribendi, si non esset
hebetior, haberet ad manum, et significationem sermonum, qui in communi usu
versantur, ignorare non posset. Sed quia nec scholam, nec diem aliquem decet
esse religionis expertem, ea proponebatur materia, quae fidem aedificaret, et
mores, et unde qui convenerant, quasi collatione quadam, animarentur ad bonum.
Novissimus autem hujus declinationis, imo philosophicae collationis, articulus,
pietatis vestigia praeferebat; et animas defunctorum commendabat, devota
oblatione [0855B] psalmi, qui in Poenitentialibus sextus est, et in oratione
Dominica, Redemptori suo. Quibus autem indicebantur praeexercitamina puerorum,
in prosis aut poematibus imitandis, poetas aut oratores proponebat, et eorum
jubebat vestigia imitari, ostendens juncturas dictionum et elegantes sermonum
clausulas. Si quis autem ad splendorem sui operis, alienum pannum assuerat,
deprehensum redarguebat furtum; sed poenam saepissime non infligebat. Sic vero
redargutum, si hoc tamen meruerat inepta positio, ad exprimendam auctorum
imaginem, modesta indulgentia conscendere jubebat faciebatque, ut qui majores
imitabatur, fieret posteris imitandus. Id quoque inter prima rudimenta docebat,
et infigebat animis, quae in oeconomia [0855C] virtus: quae in decore rerum,
quae in verbis laudanda sunt: ubi tenuitas et quasi macies sermonis, ubi copia
probabilis, ubi excedens, ubi omnium modus. Historias, poemata, percurrenda
monebat diligenter quidem, et qui velut nullis calcaribus urgebantur ad fugam:
et ex singulis, aliquid reconditum in memoria, diurnum debitum, diligenti
instantia exigebat. Superflua tamen fugienda dicebat; et ea sufficere, quae a
claris auctoribus scripta sunt: siquidem «persequi quid quis unquam
contemptissimorum hominum dixerit, aut nimiae miseriae, aut inanis jactantiae
est, et detinet, atque obruit ingenia, melius aliis vacatura; quod autem melius
tollit, eo usque non prodest,» quod nec boni censetur [0855D] nomine; omnes enim
schedas excutere et volvere scripturas, etiam lectione indignas, non magis ad
rem pertinet, quam anilibus fabulis operam dare. Ut enim ait Augustinus in lib.
De ordine: «Quis ferat imperitum videri hominem, qui volasse Daedalum non
audierit: mendacem illum, qui dixerit; stultum, qui crediderit; impudentem, qui
interrogaverit, non videri? Aut in quo nostros familiares graviter miserari
soleo, qui si non responderint quid vocata sit mater Euryali, accusantur
inscitiae: cum ipsi eos, a quibus interrogantur, vanos, ineptos et curiosos, non
audeant appellare.» Haec quidem ille, eleganter et vere. Unde inter virtutes
grammatici merito reputatum est ab antiquis, aliqua ignorare. Et quia in toto
praeexercitamine [0856A] erudiendorum, nihil utilius est quam ei, quod fieri ex
arte oportet, assuescere, prosas et poemata quotidie scriptitabant, et se mutuis
exercebant collationibus, quo quidem exercitio, nihil utilius ad eloquentiam,
nihil expeditius ad scientiam, et plurimum confert ad vitam, si tamen hanc
sedulitatem regit charitas, si in profectu litterario servetur humilitas. Non
«est enim ejusdem hominis, litteris et carnalibus vitiis inservire.» Ad hujus
magistri formam praeceptores mei in grammatica, Gulielmus de Conchis et
Ricardus, cognomento Episcopus, officio nunc archidiaconus Constantiensis, vita
et conversatione vir bonus, suos discipulos aliquandiu informaverunt. Sed
postmodum, ex quo opinio veritati praejudicium fecit, et homines videri, quam
esse [0856B] philosophi maluerunt, professoresque artium, se totam philosophiam
brevius, quam triennio aut biennio, transfusuros auditoribus pollicebantur,
impetu multitudinis imperitae victi, cesserunt. Exinde autem, minus temporis et
diligentiae, in grammaticae studio impensum est. Ex quo contigit, ut qui omnes
artes, tam liberales quam mechanicas, profitentur, nec primam noverint: sine
qua, frustra quis progredietur ad reliquas. Licet autem et aliae disciplinae ad
litteraturam proficiant, haec tamen privilegio singulari facere dicitur
litteratum. Siquidem Romulus eam litteraturam, Varro vero litterationem
appellat, et professor ejus, sive assertor, dicitur litteratus. Antiquitus tamen
vocabatur litterator juxta illud Catulli:
[0856C] Munus dat tibi Sylla litterator. (CATULL. XIV, 9.) Unde probabile est
quod contemptor grammaticae, non modo litterator non est, sed nec litteratus
dici debet.
CAP. XXV. Laus grammaticae ex Quintiliano.
Sed quia isti hesterni pueri, magistri hodierni, heri vapulantes in ferula,
hodie stolati docentes in cathedra, ex ignorantia aliarum, arguunt grammaticam
commendari, quid de laude ejus inveniatur in libro De institutione oratoris,
audiant patienter, et si placet innocentibus grammaticis parcant. Ait ergo: «Ne
quis tanquam parva fastidiat grammatices [0856D] elementa: non quia magnae sit
operae discernere a vocalibus consonantes, easque ipsas, in semivocalium
numerum, mutarumque partiri, sed quia interiora velut sacri hujus adeuntibus,
apparebit rerum multa subtilitas, quae non modo acuere ingenia puerilia, sed
exercere altissimam quoque eruditionem ac scientiam, possit. Quo minus ferendi
sunt, qui hanc artem, ut tenuem, atque jejunam, cavillantur. Quae, nisi oratori
futuro fundamenta fideliter jecerit, quidquid superstruxeris, corruet. Haec est
igitur liberalium artium prima, necessaria pueris, jucunda senibus, dulcis
secretorum comes; et quae sola, in omni studiorum genere, plus habet operis,
quam ostentationis.»
LIBER SECUNDUS.
[0857]
[0857A] Superioris libri serie, satis arbitror expeditum, grammaticam non esse
inutilem: et quod sine illa, non modo eloquentia perfecta non constat, sed nec
ad alias philosophiae professiones, eo tendentibus aliqua patet via, pro ea
quoque mitius interpretandum est: eo quod non modo naturae obnoxia subjacet, sed
voluntati hominum acquiescit. Nam et leges civium, ab humana constitutione
plerumque vigorem sumunt: et quod publicae utilitati creditur expedire, naturali
justitiae coaequatur. Nondum tamen absoluta est logica, quam, etsi mutilus sit,
et amplius mutilandus, Cornificius parietem solidum caecati more palpans,
impudenter attentat et impudentius criminatur. Utique veritatis amatori non
placent jurgia, et ultro, nedum sponte, se subtrahit [0857B] contentioni,
quisquis amplectitur charitatem. Sit, aut non sit, grammatica pars logices, non
contendo; constat enim, quod in sermonibus vertitur, eosque ministrat, etsi non
omnes sermonum examinet rationes. Tu vero cui de re constat, de nomine
judicabis, eamque cunctis applicabis sermonibus; aut circa rationum duntaxat
instantiam coarctabis. Non formido judicium, qui et de aequitate causae, et
judicis peritia, et sinceritate, confido. Respiciamus ergo an rationalis, utilis
sit, et vires ejus, reluctante aemulo, metiamur. In quo quidem, tanto minus
laboris meo incumbit officio, quanto, favorem suum etiam citra persuasionem,
facilius impendit auditor. Omnes enim se esse logicos gloriantur, [0857C] non
modo qui scientiam aliquibus superaverunt blanditiis, sed et illi, qui eam
nondum salutaverunt a lumine.
CAP. I. Quod logica, eo quod verum quaerit, ad totam proficit philosophiam.
Ut itaque nominis significatio contrahatur, logica est ratio disserendi, per
quam totius prudentiae agitatio solidatur. Cum enim omnium expetibilium prima
sit sapientia, ipsiusque fructus in amore boni et virtutum cultu consistat,
mentem necesse est in illius investigatione versari, et res, plena inquisitione
discutere, ut ei de singulis esse possit purum incorruptumque judicium. Constat
ergo exercitatio ejus in scrutinio veritatis, quae, sicut Cic. in lib. De
officiis auctor est, materia est virtutis primitivae, [0857D] quam prudentiam
vocant; reliquis enim tribus utilitates necessitatesque subjectae sunt.
Prudentia vero tota consistit in perspicientia veri et quadam solertia illud
examinandi: porro justitia illud amplectitur, fortitudo tuetur, temperantia
virtutum praecedentium exercitia moderatur. Unde liquet prudentiam, virtutum
omnium esse radicem; quae si praecidatur, caeterae, velut rami naturae beneficio
destituti, marcida quadam ariditate evanescunt. [0858A] Quis enim amplectetur
aut colet quod ignorat? At veritas, materia est prudentiae et virtutum fons;
quam, qui plene noverit, sapiens est; qui amaverit, bonus, et beatus qui
tenuerit eam. Unde nostrorum doctissimus poetarum, vitae beatae monstrans
originem, ait:
Felix qui potuit rerum cognoscere causas:
Atque metus omnes, et inexorabile fatum,
Subjecit pedibus, strepitumque Acherontis avari (VIRG. Georg. II, 490.) Et alius
fide et notitia veritatis praestantior: «Felix qui potuit boni fontem visere
lucidum, felix qui potuit gravis terrae solvere vincula,» ac si aliis verbis
dicant, sed eodem sensu: «felix cui rerum collata est intelligentia,» quia quo
familiarius [0858B] fluida et ad momentum transeuntia, innotescunt, eo amplius,
apud mentem sui compotem, peritura vilescunt. Nec jugo premitur vitiorum, quem
de servitute veritas in libertatem vindicat et educit. «Impossibile enim est, ut
diligat et colat vanitatem, quisquis ex toto corde quaerit et amplectitur
veritatem.»
CAP. II. De secta Peripateticorum, et ortu logices, et ejus auctore.
Peripateticorum hinc orta est secta, quae in cognitione veri, summum bonum vitae
humanae esse constituit. Omnium ergo rerum naturas scrutati sunt, ut scirent,
quid in omnibus rebus fugiendum, tanquam malum, quid contemnendum, tanquam non
[0858C] bonum, quid petendum, ut simpliciter bonum, quid praeferendum, ut magis
bonum, qui ex casu boni nomen sortiatur, aut mali. Natae sunt ergo duae partes
philosophiae, naturalis et moralis, quae, aliis nominibus, physica et ethica
appellantur. Sed quia per imperitiam disserendi, multa inconvenientia
colligebant, sicuti Epicurus qui ex atomis et inani, mundum, sine auctore Deo,
constituit, et stoici, qui materiam Deo fingebant coaeternam, et omnia peccata
aequalia: necesse fuit investigari et promulgari scientiam, quae discretionem
faceret vocum et intellectuum, et fallaciarum nubeculas dissiparet. Et hic
quidem, sicut Boetius in commento secundo super Porphyrium asserit, est ortus
logicae disciplinae. Oportuit enim esse scientiam, quae verum a falso [0858D]
discerneret et doceret quae ratiocinatio veram teneat semitam disputandi, quae
verisimilem, et quae ficta sit, et quae debeat esse suspecta: alioquin veritas,
per ratiocinantis operam, non poterat inveniri. Et licet Parmenides Aegyptius in
rupe vitam egerit, ut rationes logices inveniret, tot et tantos studii habuit
successores, ut ei inventionis suae, totam fere praeripuerint gloriam. Tradunt
ergo Apuleius, Augustinus et Isidorus, quod Plato philosophiam perfecisse
[0859A] laudatur, physicae, quam Pythagoras, et ethicae, quam Isocrates plene
docuerat, adjiciens logicam, per quam discussis rerum morumque causis, vim
penderet rationum, non tamen hanc in artis redegit peritiam, praeerat tamen usus
et exercitatio, quae, sicut in aliis, ita et hic praecepta antecessit. Deinde
Aristoteles artis regulas deprehendit et tradidit. Hic est Peripateticorum
princeps, quem ars ista praecipuum laudat auctorem, et qui alias disciplinas
communes habet cum auctoribus suis, sed hanc suo jure vindicans, a possessione
illius exclusit caeteros. Et licet alibi de eo plenius scripserim, nequaquam hic
silendum credidi, quid de eo dicat Quintilianus: «Quid Aristotelem memorem, quem
scientia rerum, dubito, an scriptorum [0859B] copia, an eloquendi usu, an
suavitate eloquii, an inventionum acumine, an varietate operum, clariorem
putem?»
CAP. III. Quod logica philosophantibus praelegenda est, et de differentia
demonstrativae, itemque probabilis, logicae, et sophisticae.
Videntes itaque Peripatetici, quod opus in usum, usus transire potest in artem,
quod vagum fuerat et licentiosum, certis regulis subjecerunt: excludentes
mendacia, supplentes imperfecta, resecantes superflua, et in omnibus praecepta
congrua praescribentes. Profecta igitur hinc est, et sic perfecta, scientia
disserendi, quae disputandi modos et rationes probationum aperit, procedentibus
viam parat, qua quid in dictis verum, quid falsum, quid [0859C] necessarium,
quid impossibile sit, innotescit: aliis philosophicis disciplinis posterior
tempore, sed ordine prima. Inchoantibus enim philosophiam, praelegenda est, eo
quod vocum et intellectuum interpres est, sine quibus nullus philosophiae
articulus recte procedit in lucem. Qui vero sine logica philosophiam doceri
putat, idem a sapientiae cultu, omnium rerum exterminet rationes, quia eis
logica praesidet. Ut divertamus ad fabulas, frovnhsin sororem alethiae, nec
sterilem, reputavit antiquitas, sed egregiam ejus sobolem, castis Mercurii
junxit amplexibus, est enim soror veritatis prudentia, et amorem rationis, et
scientiae, per eloquentiam fecundat et illustrat. Siquidem hoc est philologiam
Mercurio [0859D] copulari: pro eo namque logica dicta est, quod rationalis, id
est rationum ministratoria et examinatrix est. Divisit eam Plato in dialecticam
et rhetoricam; sed qui efficaciam ejus altius metiuntur, ei plura attribuunt.
Siquidem ei demonstrativa, probabilis et sophistica subjiciuntur, videlicet
demonstrativa a disciplinalibus viget principiis, et ad eorum consecutiva
progreditur: necessitate gaudet, et quid cui videatur, dum tamen ita esse
oporteat, non multum attendit. Decet hoc philosophicam recte docentium
majestatem, quae suo, citra auditorum assensum, roboratur arbitrio. Probabilis
autem versatur in his, quae videntur omnibus, aut pluribus, aut sapientibus: et
his, vel omnibus, vel pluribus, vel maxime notis et probabilibus, aut
consecutivis [0860A] eorum. Haec quidem dialecticam et rhetoricam continet,
quoniam dialecticus et orator persuadere nitentes, alter adversario, alter
judici, non multum referre arbitrantur, vera an falsa sint argumenta eorum,
dummodo veri similitudinem teneant. At sophistica, quae apparens et non
assistens sapientia est, probabilitatis aut necessitatis affectat imaginem:
parum curans quid sit hoc aut illud, dum phantasticis imaginibus et velut umbris
fallacibus, involvat eum, cum quo sermo conseritur. Profecto, quam, prae
caeteris, omnes ambiunt, sed pauci, meo judicio, assequuntur, dialectica est,
quae nec ad docentium aspirat gravitatem, nec undis civilibus mergitur, nec
seducit, fallaciis, sed prompta et mediocri probabilitate verum [0860B]
examinat.
CAP. IV. Quid dialectica, et unde dicatur.
Est autem dialectica, ut Augustino placet, bene disputandi scientia: quod quidem
ita accipiendum est, ut vis habeatur in verbis; ne scilicet dialectici
credantur, quos casus juvat artis beneficio destitutos. Item non bene disputat,
qui, id quod intendit, vere et probabiliter nequaquam probat. Pace dixerim
demonstratoris et sophistae, quorum neuter bene procedit ad propositum
dialectici, si altor probabilitatem non habet, alter deserit veritatem: uterque
tamen, si suum metiatur officium, bene probat, dum non omittit quidquam ex
contingentibus suae facultatis. Est autem disputare, aliquid eorum, quae dubia
sunt, aut in contradictione [0860C] posita, aut quae sic vel sic proponuntur,
ratione supposita, probare vel improbare; quod quidem quisquis ex arte
probabiliter facit, ad dialectici pertingit metam. Hoc autem ei nomen
Aristoteles auctor suus imposuit, eo quod in ipsa, et per ipsam, de dictis
disputatur: ut enim grammatica de dictionibus et in dictionibus, teste Remigio,
sic ista, de dictis et in dictis est. Illa verba sensuum principaliter; sed haec
examinat sensus verborum; nam lektovn, Graeco eloquio, sicut ait Isidorus,
dictum appellatur. Sive autem dicatur a Graeco levxiû, quod locutio
interpretatur, sicut Quintiliano in praeexercitaminibus placet, sive a lektovn,
quod dictum nuncupatur, non multum refert: cum [0860D] examinare locutionis vim,
et ejus, quod dicitur, veritatem, et sensum, idem, aut fere idem, sit; vis enim
verbi, sensus est; quo si destituatur, sermo cassus et inutilis est, et, ut sic
dixerim, mortuus: ut quodammodo, sicut corpus ad vitam vegetatur ab anima, sic
ad vitam quamdam verbi sensus proficiat. Qui enim sine sensu sermonem profert,
utique non loquitur, sed aerem verberat.
CAP. V. De partibus dialecticae et fine logicorum.
Verum ut a specie redeamus ad genus, quoniam quaedam adhuc videntur dicenda,
communiter logicam diviserunt auctores in scientiam inveniendi, et scientiam
judicandi; eamdemque totam in divisionibus, definitionibus collectionibusque
versari [0861A] docuerunt: siquidem inveniendi et judicandi magistra est, et
dividendi, definiendique, et argumentandi peritum habet, imo facit opificem.
Inter caeteras itaque philosophiae partes, privilegio duplici insignita est:
quia et principalis membri decoratur honore, et in toto philosophiae corpore,
efficacis instrumenti exercet officium. Physicus enim, et ethicus, in suis
assertionibus non procedunt, nisi probationibus a logico mutuatis. Nemo eorum
recte definit aut dividit, nisi eis artis suae logicus gratiam faciat: alioquin
successus eorum, non scientia, sed casus promovet. Rationalis enim est, ut
constet ex nomine, quis ei sit in philosophia processus, qui rationis expers
est: licet enim quis perspicacem habeat rationem, animae [0861B] virtutem dico,
in philosophiae tamen negotiis ad multa subsistit offendicula, si non habeat
rationem propositi faciendi: quae quidem est methodus, id est ratio
compendiaria, propositi pariens et expediens facultatem. Versantur autem in his
et quae dictae sunt pertinentes ad logicam disciplinae. Nam demonstrativa, et
probabilis, et sophistica, omnes quidem consistunt in inventione et judicio, et
itidem dividentes, definientes et colligentes, domesticis rationibus utuntur,
etsi materia, aut fine aut modo agendi, dissimiles sint. Cum vero ratio
multipliciter dicatur, latissime patet hic officium nominis; neque enim
coarctatur ad id duntaxat, quod ratio est, sed ad id protenditur etiam, quod
videtur. Nam ut alias taceam nominis significationes, [0861C] dicunt hoc nomen
grammatici absolutum, quod ad intelligentiam sui, non indiget adjectione, ut
Deus: nisi forte causa significantiae, ut cum dicitur Deus omnipotens, ad
differentiam idolorum, quae nihil, aut daemoniorum, quae minimum possunt. Sic
ratio necessaria aut vera, ad differentiam ejus, quae casu potest, vel mendacio
vitari. Est autem hic, ut opinor, ratio, quidquid adducitur, vel adduci potest,
ad statuendam opinionem, vel sententiam roborandam. Opinio enim plerumque
labitur; et sententia semper assidet veritati. Ita quidem, si recte sermonibus
utimur; usurpatur tamen alterum pro altero. Ergo et sophistica sic rationalis
est; et, quamvis fallat, sibi [0861D] inter partes philosophiae locum vindicat.
Suas enim rationes inducit, et nunc se demonstrativam simulat, nunc dialecticam
mentitur: nec se ipsam profitetur alicubi, sed ubique habitum induit alienum.
Apparens namque sapientia est, et inducit ad statuendam opinionem plerumque, non
quod verum aut verisimile, sed quod alterutrum videatur. Interdum autem utitur
et iis; cavillatrix enim est, et saepe a veris et manifestis per minutas
interrogationes, aliasve doli sui insidias, ad dubia et falsa progreditur.
Transfigurat enim se in ministram lucis, et Neptuni more quem in devia abducit,
aut periculis exponit, aut risui. Philosophus autem, demonstrativa utens,
negotiatur ad veritatem; dialecticus ad opinionem: siquidem probabilitate
[0862A] contentus est. Sophistae autem sufficit, si vel videatur esse probabile.
Unde non facile dixerim, eam esse inutilem scitu, quae non mediocriter exercet
ingenia, et ignaris rerum efficacius nocet, si sit ignota. Dolus enim scienti
non infertur: sibique imputet, qui casum declinare noluit, quem praevidit. Qui
autem demonstrativam et probabilem, non amplectitur, utique non diligit
veritatem; sed nec probabilium quaerit habere notitiam. Plane nec virtutem quis
sine veritate, assequitur; et qui probabilia contemnit, non probatur.
CAP. VI. Quod omnes logicam appetunt, sed non omnes assequuntur.
Ex praemissis itaque magnum aliquid videtur logica polliceri, quae inventionis
et judicii copiam [0862B] praestat: dividendi, definiendi et convincendi,
ministrat facultatem; et sic philosophiae pars insignis est, ut per omnia membra
ejus quadam spiritus vice discurrat; iners enim est omnis philosophia, quae ad
logicam non disponitur. Merito ergo ad eam tantus undique est cursus populorum,
ut sola plures teneat occupatos, quam omnes aliae officinae illius, quae actus
humanos disponit, et verba, certe et cogitatus si recte processerunt.
Philosophiam loquor, sine qua, quidquid est, insulsum et insipidum est, et plane
erroneum, et bonis moribus displicens. Clamant omnes ad invicem, Occupet
extremum scabies, et qui non accedit ad logicam, continuis et perennibus
versetur in sordibus. Ergo et mihi turpe relinqui est, probrosum et periculosum.
[0862C] Vellem videre lumen, quod solis istis praeconibus revelatum est: accedo,
et humili supplicatione deposco, ut me doceant, et si fieri potest, similem sui
faciant. Promittunt grandia; sed interim Pythagoreorum silentium mihi indicunt,
quod ad arcana Minervae, quae sibi credita, esse jactitant. Permittunt tamen,
imo et praecipiunt, ut congarriam eis: hoc siquidem talibus est disputare.
Tandem, cum ex longa familiaritate benignius audior, diligentius insto,
vehementius pulso, affectuosius peto, mihi ostium artis aperiri. A definitione
ergo incipimus. Docet me paucis, quidquid voluero definire; jubet enim ut ejus,
de quo agitur, genus praemittam, eique aggregem differentias substantiales,
donec ad [0862D] convertentiam propositi coaequentur. Suprema enim, quia genere,
et infima quia differentiis carent, definiri non possunt. Eis tamen descriptio
applicatur quae fit ex proprietatibus, quarum alibi non reperitur collectio.
Substantialis enim definitio, sine genere propositi, et aliqua substantialium
differentiarum, esse non potest. Ecce sic artem definiendi edoctus sum; jubetque
me quodlibet propositorum commode definire, vel saltem describere. Progredimur
ad dividendi scientiam, et genus in species, aut per differentias, aut per
affirmationem et negationem, sufficienter dividere moneor. Totum integrum in eas
partes resolvendum est, ex quibus integraliter constat: universale, in subjecta
et in potentias virtuales. Si vocis est divisio facienda, [0863A] aut
significationes illius enumerentur, aut modi. Accidens in subjecta dividere
doceor admonitusque quae illius susceptibilia sint aperire, subjectum quoque in
accidentia, cum eorum, quae ei accidunt, diversitatem contingit assignare; sed
et accidentis in coaccidentia; cum pro subjectorum varietate, excedentia esse
docentur, et excessa. Compendiose itaque institutus sum, duas partes exercitii
hujus. Restat tertia quidem magis necessaria, si haberetur, et longe verbosior,
ut doceretur, ars scilicet colligendi: quae ad adversarium convincendum
proficit, vel in philosophia, ad veritatem demonstrandam, quidquid sentiant
auditores. Ejus itaque proponuntur pauca praecepta, et quae ego, compendii
gratia, paucioribus disseram. Est itaque [0863B] diligenter observandum, ut ad
faciendam fidem ejus, de quo agitur, aliquid praemittamus, ex quo illud
probabiliter inferri possit, aut necessario, quale est genus ad positionem
speciei; aut uno contrariorum posito, reliquum tolli. Procedo itaque, quoniam
homo obtusioris ingenii sum, et cui fides est ex auditu; et qui vix, et raro,
intelligere possum audita, vel scripta. Quoniam ergo regulae innotescunt,
sollicito doctores, et qui nihil nescire dignantur, ut deductis exemplis
librorum, me illarum doceant usum. Non enim magnum est ei, qui artem definiendi
habet, si in definitionibus pridem scriptis, aliena inventa recenseat. Siquidem,
si logica definitiva est, eo quod aliquas habeat definitiones; et multae
disciplinae, quia pluribus abundant [0863C] definitionibus, magis definitivae
erunt. Indignantur ergo puri philosophi, et qui omnia, praeter logicam
dedignantur, aeque grammaticae, ut physicae expertes, et ethicae, et me
improbum, obtusum et caudicem, aut lapidem criminantur. Sufficere enim debuerat,
ad artis triplicem facultatem, quod praedictum est. Urgent etiam ad solutionem
promissae mercedis. Quod si excipio, juxta illud ethicum: «Mercedem appellas,
quid enim scio?» Continuo replicant, juxta eumdem: «Culpa docentis scilicet
arguitur, cum in laeva parte mamillae nil salit Arcadico juveni.» Sic, sic,
inquiunt, «nosse volunt omnes, mercedem solvere nemo;» quia itaque vereor
ingratitudinis notam, doctrinam pro doctrina, [0863D] necessariam pro
necessaria, eis rependo. Regularum trado compendium, indicens eis, ut earum sibi
comparent usum: et quia tres artes accepi, easque utiles, tres itidem doceo, sed
utiliores. Sit ergo prima militaris, secunda medicinalis, tertia juris civilis,
et decretorum, et totius ethicae perfectionem absolvat. Quoties ergo cum hoste
congrediendum est, caute provideas ne te hostis laedat in aliquo; et tu in primo
conflictu totus insurgas in eum, et illaesus vulneri vulnus infligas, donec ille
aut te fateatur esse victorem, aut exanimis, tibi judicio publico victoriam
cedat. In physica vero ante omnia causam aegritudinis praevide: eamque cura, et
amove: et exinde tamdiu reparativis et conservativis aegrum erige et fove, donec
plenissime [0864A] convalescat. Porro in civilibus, usquequaque justitiam
sequere, te amabilem omnibus facito, et juxta comicum, sine invidia laudem
invenias, et amicos pares. Quid multa? In omnibus indue charitatem; nam et mihi
in promptu est usus horum, sicut eis exercitium praemissorum. Eo ergo
miserabiliores sunt, quo miseriam suam non agnoscunt; dum se ipsos fallunt, id
agentes in studio veritatis, ut nihil sciant; neque enim a fideli, nisi
humilitatis via, quaeritur veritas. Sic Pilatus veritatis audita mentione, quid
esset interrogavit; sed infidelitas quaerentis egit, ut docentem ante tumidus
declinaret auditor, quam sacrae responsionis instrueretur oraculo.
CAP. VII. Quoa nugiloquos ventilatores dedoceri oportet, ut sciant. [0864B]
Non tamen, ut in logicam invehar, haec propono (scientia enim jucunda est et
fructuosa) sed ut illis eam liqueat non adesse, qui clamant in compitis et in
triviis docent, et in ea, quam solam profitentur, non decennium aut vicennium,
sed totam consumpserunt aetatem. Nam et cum senectus ingruit, corpus enervat,
sensuum retundit acumina, et praecedentes comprimit voluptates, sola haec in ore
volvitur, versatur in manibus et aliis omnibus studiis praeripit locum. Fiunt
itaque in puerilibus Academici senes, omnem dictorum aut scriptorum excutiunt
syllabam, imo et litteram; dubitantes ad omnia, quaerentes semper, sed nunquam
ad [0864C] scientiam pervenientes: et tandem convertuntur ad vaniloquium, ac
nescientes quid loquantur, aut de quibus asserant, errores condunt novos, et
antiquorum aut nesciunt, aut dedignantur sententias imitari. Compilant omnium
opiniones, et ea quae etiam a vilissimis dicta vel scripta sunt, ab inopia
judicii scribunt et referunt; proponunt enim omnia, quia nesciunt praeferre
meliora. Tanta est opinionum oppositionumque congeries, ut vix suo nota esse
possit auctori. Accidit hoc Didymo, quo nemo plura scripsit, ut cum historiae
cuidam, tanquam vanae, repugnaret, ipsius proferretur liber, qui eam continebat.
Sed nunc multos invenies Didymos, quorum pleni, imo referti sunt commentarii,
[0864D] hujusmodi logicorum impedimentis. Recte autem dicuntur oppositiones,
quia melioribus studiis opponuntur; obstant enim profectui. Sed nec Aristoteles,
quem solum nugidici ventilatores isti dignantur agnoscere, auditur, dicens
quidem fideliter, eleganter et vere; quia «quolibet contraria opinionibus
proferente, sollicitum esse stultum est.» Refert Quintilianus Timotheum quemdam,
clarum in arte tibiarum, solitum exigere duplas mercedes ab his, quos alius
instituisset, quam si traderentur rudes omnino. Duplex enim labor est: alter, in
eluenda vitiosa doctrina, quam perceperant; alter, ut vera et recta fideliter
imbuantur. Ad haec, qui jam artificis nomen vindicat, non potest leviter
humiliari, ut ad minora descendat; sine quibus [0865A] tamen proficere nequit.
Timotheus utique sapiebat, quia
Quo semel est imbuta recens, servabit odorem
Testa diu: (HORAT. Ep. I, II, 69.) et quisque, sui juris effectus,
...currit ad illam,
Quam primum rupto praedam gustaverat ovo.
CAP. VIII. Quod eos Aristoteles compescuerat, si audiretur
Usus tamen aliquis interdum est in malo isto: scilicet, quod qui talibus
assuescunt, si tamen modestia instituantur, verborum copiam praeparant,
volubilitatem linguae, capacitatem memoriae. Ad hoc enim proficit frequens haec,
et de omnibus concertatio; [0865B] quae quartum quoque adjicit, subtilitatem
ingenii: continuo siquidem proficit exercitio. Si autem moderatio desit, omnia
haec in contrarium cedunt; subtrahitur namque subtilitati utilitas. «Nihil»
autem, ut in primo Declamationum ait Seneca, «odibilius subtilitate, ubi nihil
aliud est quam subtilitas;» et ad Lucilium: «Nihil est acutius arista. Sed haec,
ad quid utilis?» Tale utique est illud ingenium, quod sola subtilitate
lasciviens, nulla residet gravitate. Hoc est quod in libro De institutione
oratoris praecoquum dicitur, «et non temere pervenit ad frugem.» Laudatur in
pueris, sed in senibus contemnitur, et culpatur; pueri enim ex hoc facile parva
faciunt, et audacia provecti, [0865C] quidquid possunt, statim ostendunt;
possunt autem id demum quod in proximo est. Verba concinnant, et continuant,
«haec vultu interrito,» nulla tardati verecundia proferunt. Non multum
praestant, sed cito, non subest vera vis, nec penitus immissis radicibus
nititur. Ut quae solo summo sparsa sunt semina, celerius se effundunt, et
imitatae spicas herbulae, inanibus aristis ante messem flavescunt; sic et
ingenia, quae subtilitatem aut copiam affectant, deducta gravitate, placent haec
annis comparata, deinde stat profectus, admiratio decrescit, sic et, in visio
Flavo, qui referente Seneca, apud Arellium declamabat, aliquid extra eloquentiam
commendabat, in puero scilicet eloquentiam lenocinium erat ingenii aetas. Sed
nec verborum copia perpetuo [0865D] laudem habet, ut enim ait Sidonius: «Non est
major gloria dixisse quod noveris, quam siluisse quod nescias.» Sed et Cicero
verba redarguit, quae sine utilitate, aut voluptate tam dicentis quam audientis
inutiliter proferuntur. Obtinet enim illud poeticum:
Aut prodesse volunt, aut delectare poetae,
Aut simul et jucunda, et idonea dicere vitae:
Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci. Et multiloquium peccata comitantur.
Linguae autem volubilitas tunc demum prodest, si ad sapientiam disponatur; in
udo enim est, et cito labitur. Licet autem sit membrum modicum, rotam humanae
nativitatis succendit, conturbat vitam, et totum [0866A] hominem, nisi
moderationis vinculo refrenetur agit in praeceps. Quid autem prodest illa in
archivis memoriae, recondisse, quorum nullus est usus? Sicut enim de lana
caprina contendere inofficiosum est, sic ea quae inutiliter proferuntur,
commendare memoriae, ineptum et indiscretum est. Quis unquam inutilia folia, et
aristas thesaurizans congessit, ut opibus abundet? Debuerat Aristoteles hanc
compescuisse intemperiem eorum, qui indiscretam loquacitatem, dialecticae
exercitium putant. Et sane compescuerat, si audiretur. «Non oportet, inquit,
omne problema, nec omnem positionem, considerare, sed quam dubitabit aliquis
rationis egentium, et poenae, vel sensus. Nam qui dubitant utrum oporteat deos
vereri, et parentes honorare, vel non, [0866B] poenae indigent. Qui vero utrum
nix alba est, vel non, sensus. Neque vero quorum propinqua est demonstratio,
neque quorum valde longe; nam haec quidem non habent dubitationem, illa autem
magis quam secundum exercitativam.» Haec ille. Sed illi, eo inconsulto, imo et
prohibente, semper, ubique, et de omnibus aeque disputant; forte quia notitiam
omnium aeque habent.
CAP. IX. Quod inefficax est dialectica, si aliarum disciplinarum destituatur
subsidio.
Eloquentiam sine sapientia non prodesse, celebre est, et verum: unde ipsam, ut
prosit, a sapientia contrahere, manifestum est. Ergo et pro modulo sapientiae,
quam quisque adeptus est, eloquentia [0866C] prodest; nocet enim haec, si
dissocietur ab illa. Ex quo liquet dialecticam, quae inter ministras eloquentiae
expeditissima est et promptissima, unicuique prodesse ad mensuram scientiae
suae. Ei enim prodest plurimum, qui habet notitiam plurimorum; et ei, qui pauca
novit, minimum prodest. Nam sicut gladius Herculis in manu Pygmaei, aut
pumilionis, inefficax est; et idem in manu Achillis aut Hectoris, ad modum
fulminis universa prosternit; sic dialectica, si aliarum disciplinarum vigore
destituatur, quodammodo manca est et inutilis fere. Si aliarum robore vigeat,
potens est omnem destruere falsitatem; et, ut minimum ei ascribam, sufficit de
omnibus probabiliter disputare. Neque enim magnum est, si, more nostrorum,
jugiter in [0866D] se rotetur, se circumeat, sua rimetur arcana; et in illis
duntaxat versetur, quae nec domi, nec militiae, nec in foro, nec in claustro,
nec in curia, nec in Ecclesia, imo nusquam, nisi in schola, prosunt: ibi enim
teneriori aetati plura indulgentur ad modum et modicum, quae mox magis serius
philosophiae tractatus eliminat. Siquidem hic, cum ad maturam scientiae vel
vitae venitur aetatem, non modo verba puerilia, et licentioris indulgentiae, sed
totos plerumque rejicit libros. Hoc est enim quod sub poetici nube figmenti, in
Mercurii et Philologiae docemur nuptiis, deorum omnium auspicio contractis et
utiliter hominibus amplectendis. Ibi namque Philologia, postquam coeli templa
conscenderat, et purioris status nacta est [0867A] libertatem, librorum copiam,
quibus fecunda erat, evomuisse describitur. Est autem cuique opifici facillimum
de arte sua loqui; sed ex arte, quod artis est, facere, difficillimum est. Quis
est enim medicus, qui non de elementis, et humoribus, et complexionibus, et
morbis, et caeteris pertinentibus ad physicam, saepe loquatur, et multum? Sed
qui ad hoc convalescit, magis poterat aegrotare. Quis ethicus morum regulis, dum
in lingua versatur, non abundat? Sed plane longe difficilius est ut exprimantur
in vita. Mechanici opifices, facile singuli loquuntur de artibus suis, sed nemo
eorum tam levi opera architectum exercet, aut pugilem. Idem est in reliquis. Sic
de definitione, aut argumentis, aut genere, et similibus loqui, facillimum est;
sed [0867B] eadem, ad artis explendum officium, in singulis facultatibus
invenire, longe difficilius. Ergo qui disciplinarum inopia premitur, copiam quam
dialectica pollicetur et praestat, non habebit.
CAP. X. Quorum auctoritate praecedentia, et sequentia, constent.
Cum primum, adolescens admodum, studiorum causa migrassem in Gallias, anno
altero postquam illustris rex Anglorum Henricus, leo justitiae, rebus excessit
humanis, contuli me ad peripateticum palatinum, qui tunc in Monte Sanctae
Genovefae clarus doctor, et admirabilis omnibus praesidebat. Ibi, ad pedes ejus,
prima artis hujus rudimenta accepi, et pro modulo ingenioli mei, quidquid
excidebat ab ore ejus, tota mentis aviditate excipiebam. [0867C] Deinde, post
discessum ejus, qui mihi praeproperus visus est, adhaesi magistro Alberico, qui
inter caeteros opinatissimus dialecticus enitebat, et erat revera nominalis
sectae acerrimus impugnator. Sic ferme toto biennio conversatus in Monte, artis
hujus praeceptoribus usus sum Alberico, et magistro Roberto Meludensi; ut
cognomine designetur, quod meruit in scholarum regimine (natione siquidem
Angligena est); quorum alter ad omnia scrupulosus, locum quaestionis inveniebat
ubique; ut, quamvis polita planities, offendiculo non careret, et, ut aiunt,
scirpus ei non esset enodis. Nam et ibi monstrabat quid oporteat enodari. Alter
autem, in responsione promptissimus, subterfugii causa propositum [0867D]
nunquam declinavit articulum, quin alteram contradictionis partem eligeret, aut
determinata multiplicitate sermonis, doceret unam non esse responsionem. Ille
ergo in quaestionibus subtilis, et multus; iste in responsionibus perspicax,
brevis et commodus. Quae duo, pariter eis, si alicui omnium contigissent, parem
utique disputatorem nostra aetate non esset invenire. Ambo enim acuti erant
ingenii et studii pervicacis; et, ut reor, magni praeclarique viri in physicis
studiis enituissent, si de magno litterarum niterentur fundamento, si tantum
institissent vestigiis majorum, quantum suis applaudebant inventis. Haec pro
tempore, quo illis adhaesi. Nam postea unus eorum profectus Bononiam, dedidicit,
quod docuerat: siquidem et [0868A] reversus dedocuit. An melius, judicent qui
eum ante et postea audierunt. Porro alter in divinis proficiens litteris, etiam
eminentioris philosophiae, et celebrioris nominis assecutus est gloriam. Apud
hos, toto exercitatus biennio, sic locis assignandis assuevi, et regulis, et
aliis rudimentorum elementis, quibus pueriles animi imbuuntur, et in quibus
praefati doctores potentissimi erant, et expeditissimi, ut haec omnia mihi
viderer nosse tanquam ungues digitosque meos. Hoc enim plane didiceram, ut
juvenili levitate pluris facerem scientiam meam, quam esset. Videbar mihi
sciolus, eo quod in iis quae audieram, promptus eram. Deinde reversus in me, et
metiens vires meas, bona praeceptorum meorum gratia, consulto me ad grammaticum
de [0868B] Conchis transtuli, ipsumque triennio docentem audivi. Interim legi
plura, nec me unquam poenitebit temporis ejus. Postmodum vero Ricardum,
cognomento episcopum, hominem fere nullius disciplinae expertem, et qui plus
pectoris habet quam oris, plus scientiae quam facundiae, veritatis quam
vanitatis, virtutis quam ostentationis, secutus sum, et quae ab aliis audieram,
ab eo cuncta relegi, et inaudita quaedam, ad quadrivium pertinentia, in quo
aliquatenus Teutonicum praeaudieram Hardewinum, didici. Relegi quoque
rhetoricam, quam prius cum quibusdam aliis a magistro Theodorico tenuiter
auditam, paululum intelligebam. Sed eam postea a Petro Helia plenius accepi. Et
quia nobilium liberos, qui mihi, amicorum et cognatorum [0868C] auxiliis
destituto, paupertati meae solatiante Deo, alimenta praestabant, instruendos
susceperam, ex necessitate officii et instantia juvenum urgebar quod audieram,
ad memoriam crebrius revocare. Unde ad magistrum Adam, acutissimi virum ingenii,
et quidquid alii sentiant, multarum litterarum, qui Aristoteli prae caeteris
incumbebat, familiaritatem contraxi ulteriorem; ut, licet eum doctorem non
habuerim, mihi sua benigne communicaret, et se, quod aut nulli faciebat, aut
paucis alienis, mihi patentius exponebat. Putabatur enim invidia laborare.
Interim Willermum Suessionensem, qui ad expugnandam, ut aiunt sui, logicae
vetustatem, et consequentias inopinabiles construendas, et antiquorum [0868D]
sententias diruendas, machinam postmodum fecit, prima logices docui elementa, et
tandem jam dicto praeceptori apposui. Ibi forte didicit idem esse ex
contradictione cum Aristoteles obloquatur, quia idem cum sit, et non sit, non
necesse est idem esse. Et item cum aliquid sit, non necesse est idem esse, et
non esse. Nihil enim ex contradictione evenit, et contradictionem impossibile
est ex aliquo evenire. Unde nec amici machina impellente urgeri potui, ut credam
ex uno impossibili omnia impossibilia provenire. Extraxerunt me hinc rei
familiaris angustia, sociorum petitio, et consilium amicorum, ut officium
docentis aggrederer. Parui. Reversus itaque in fine triennit, reperi magistrum
Gilbertum, ipsumque audivi in [0869A] logicis et divinis; sed nimis cito
subtractus est. Successit Robertus Pullus, quem vita pariter et scientia
commendabant. Deinde me excepit Simon Pexiacensis, fidus lector, sed obtusior
disputator. Sed hos duos in solis theologicis habui praeceptores. Sic fere
duodecennium mihi elapsum est, diversis studiis occupato. Jucundum itaque visum
est, veteres quos reliqueram, et quos adhuc dialectica detinebat in Monte,
revisere socios, conferre cum eis super ambiguitatibus pristinis; ut nostrum
invicem, ex collatione mutua, commetiremur profectum. Inventi sunt qui fuerant,
et ubi; neque enim ad palmam visi sunt processisse ad quaestiones pristinas
dirimendas, neque propositiunculam unam adjecerant. Quibus urgebant stimulis,
eisdem et [0869B] ipsi urgebantur, profecerant in uno duntaxat, dedicerant
modum, modestiam nesciebant; adeo quidem ut de reparatione eorum posset
desperari. Expertus itaque sum quod liquido colligi potest, quia sicut
dialectica alias expedit disciplinas, sic, si sola fuerit, jacet exsanguis et
sterilis, nec ad fructum philosophiae fecundat animam, si aliunde non concipit.
CAP. XI. Quid sola dialectica possit.
Est tamen quod solitaria pollicetur et praestat, solius grammaticae subnixa
praesidio; propositas enim de se expedit quaestiones, sed ad alia non consurgit,
quale est: an affirmare sit enuntiare, et an simul exstare possit contradictio.
Hoc autem quid ad usum vitae conferat, si non est adminiculans [0869C] alii,
quisque dijudicet. Caeterum an voluptas bona sit, an praeeligenda virtus, an in
summo bonae habitudines, an sit in indigentia laborandum, purus et simplex
dialecticus raro examinat; at in iis vivendi, vel ad beatitudinem, vel ad
incolumitatem, versatur utilitas; licet enim logica se ipsam expediat, propter
alia tamen magis inventa est. Fere ergo, ut spiritus animalium ea disponit, et
vegetat, et humores regit, et fovet ad vitam animalem, ab ipsis tamen humoribus
nascitur, et subtilitate sua, et vigore, magnam molem agitat, et ad se disponit,
«quantum non noxia tardant corpora;» sic logica ab aliis ducit originem, easque
disponit, et movet quantum inertiae et ignorantiae [0869D] nocumento non
retardatur. Quod planum est iis, qui et artem disserendi noverunt, et alias
disciplinas.
CAP. XII. In quibus constet exercitium ejus, et quo utatur instrumento.
Versatur exercitium dialecticae in omnibus disciplinis, siquidem quaestionem
habet materiam; sed eam, quae hypothesis dicitur, id est quae circumstantiis
implicatur, relinquit oratori. Sunt autem circumstantiae, quas Boetius in quarto
Topicorum enumerat: «Quis, quid, ubi, quibus adminiculis, cur, quomodo, quando.»
Thesim vero vindicat sibi, id est quaestionem, a praedictarum circumstantiarum
nexibus absolutam. Communiorem enim speculationem aggreditur, nec jure suo
descendit ad singula: quod si quando evenit, hospitis more, bonis [0870A]
fruitur alienis. Porro instrumentum quo alterutra utitur, proposito suo
deserviens, oratio est. Illa enim quae judicem movet alium a confligentibus,
continua utitur oratione, et inductione frequentius; eo quod ad plures est, et
plerumque populum captat: haec autem intercisa oratione, et crebrius utitur
syllogismis, quia de adversarii pendet judicio, et ad unum est, cui si fidem
fecerit, finem propositi apprehendit. Neque enim sermonem habet ad populum, nec
arbitrium legis exspectat. Ipsa quoque ratio, quam oratio vestit, et adminiculo
sermonis, ad animam, per aurem, ingrediens, ipsam movet, itidem instrumentum
est. Imo haec est, quae facit ut oratio sit instrumentum. Virtus enim orationis
est mens atque sententia, sine qua nec vigere, nec movere [0870B] potest oratio.
Cum itaque quaestio sit materia, ratio vel oratio instrumentum, artis opera
singulariter in eo versatur, ut instrumenti copiam faciat, et doceat usum ejus;
materiam enim praestant communiter et aliae disciplinae: siquidem undique
emergunt quaestiones, sed non undique absolvuntur.
CAP. XIII. Quantae utilitatis sit scientia probabilium, et quae simpliciter
necessaria non facile innotescant.
Tres itaque facultates, naturalis, moralis, et rationalis, materiam praestant,
quia singulae suas exponunt quaestiones. Quaerit enim ethica, parentibus magis,
an legibus oporteat obedire, si forte dissentiant. Physica, an mundus aeternus
sit, aut perpetuus aut initium habuerit, et sit finem habiturus in tempore,
[0870C] aut sit nihil horum. Logica, an contrariorum sit eadem disciplina,
quoniam eorum idem sensus. Quaerunt ergo singulae, et licet suis muniantur
principiis, eis tamen logica methodos suas, compendii scilicet rationes,
communiter subministrat, unde non modo ad exercitationem, sed ad obviationes, et
ad, secundum philosophiam, disciplinas utilissima est. Nam et de proposito
methodum habens, facile argumentatur, et qui multorum opiniones sciens, non ab
extraneis, sed a propriis loquitur documentis, commode obviat, immutans quidquid
non bene dictum videtur; et qui circumstantes attendit rationes, in singulis
verum facilius discernit a falso, et habilior redditur ad intelligendum et
docendum, quod philosophantis propositum expetit, et officium [0870D] exigit.
Cum autem dialectica inquisitiva sit, ad omnium methodorum principia viam habet;
siquidem ars quaelibet suas habet methodos, quas nos figuraliter adviationes vel
aditus possumus interpretari, et inquisitioni succedit inventio, nec apprehendit
scientiae fructum, cui quaerendi displicet studium. Sed demonstrativa
necessarias methodos quaerit, et quae illam rerum inhaerentiam docent, quam
impossibile est dissolvi: hoc enim duntaxat necessarium est, quod aliter esse
impossibile est. Caeterum quia vires naturae, aut nullus pene scrutatur, aut
rarus, et numerum possibilium solus Deus novit de necessariis plerumque non modo
incertum, sed et temerarium judicium est. Quis enim novit penitus, quid [0871A]
esse possit aut non possit? Si peperit, cum aliquo concubuit, aut corrupta est,
necessarium esse duxerunt saecula multa. Sed tandem in fine temporum non
necessarium esse, docuit integerrimae virginis partus. Quod enim simpliciter
necesse est, nullo modo aliter esse potest; mutari vero potest, quod a
determinatione necesse est. Victorinus in Rhetoricis in explanatione necessarii
hoc ipsum docet, et quod ad partum corruptio, non quidem necessario, sed
probabiliter consequatur; Augustinus quoque rationes, quae necessariae sunt,
esse asserit sempiternas, et nullo modo evacuari posse. Probabilium vero
rationes mutari posse palam est, nisi necessariae fuerint. Unde constat quam
arduum sit demonstratoris propositum, qui semper necessitatem sequitur, [0871B]
et a veritatis quam profitetur, principiis non recedit. Si enim veritatem
deprehendere, quae, ut aiunt academici nostri, tanquam in profundo putei latet,
magnum est: quantae vivacitatis est, non modo veritatem, sed ipsius necessitatis
penetrare arcana, siquidem existentium, quam possibilium, facilior est
assignatio? Vacillat itaque in naturalibus plerumque (corporalibus et
mutabilibus dico) ratio demonstrandi, sed in mathematicis efficacissime
convalescit. Quidquid enim in numeris, proportionibus, figuris, similibusque ab
ea colligitur, indubitanter verum est, et aliter esse non potest. Itaque ad
demonstrandi scientiam non aspiret, cui probabilia nota non fuerint.
Demonstrative ergo principia necessaria [0871C] sunt, dialectice probabilia.
Unde et dialecticus ab illis abstinebit, quae nulli videntur, ne habeatur
insanus; et a manifestis, ne palpare videatur in tenebris; et iis duntaxat
insistet, quae aut omnibus, aut pluribus, aut praecipuis, in unoquoque generum
nota erunt.
CAP. XIV. Item de eodem.
Principia itaque dialecticae probabilia sunt, sicut demonstrativae necessaria.
Quod si quid probabile, et necessarium est, ad utraque poterit pertinere, sed
aliunde ad alteram. Sola enim probabilitas dialectico sufficit. Unde Cicero, in
secundo Tusculanarum: «Nos qui sequimur probabilia, nec ultra quam quod
verisimile occurrit, progredi possumus et refellere sine iracundia, et refelli
sine pertinacia [0871D] parati sumus.» Idem quoque alibi: «Hanc nobis dat
Academia nostra licentiam, ut quidquid probabile occurrit, nostro jure liceat
defendere.» Est autem probabile, quod habenti judicium, etiam a superficie
innotescit, sic quidem in omnibus, et semper, aut in paucissimis, et admodum
raro, aliter existens. Quod enim semper sic, aut frequentissime, aut probabile
est, aut videtur probabile, etsi aliter esse possit. Tanto autem probabilius,
quanto habenti judicium facilius et certius innotescit. Sunt enim quaedam tanta
probabilitatis luce conspicua, ut etiam necessaria reputentur. Quaedam autem, eo
quod opinioni minus familiaria sint, vix ascribuntur probabilibus. Siquidem si
opinio tenuis, judicio vacillat incerto; si vehemens, transit in fidem et ad
[0872A] judicium certum aspirat. Si autem adhuc ejus vehementia invalescat, ut
aut non protendi, aut parum possit, licet infra scientiam sit, tamen scientiae,
quod ad certitudinem judicii, coaequatur. Quod quidem palam est, auctore
Aristotele, in his, quae sensu solo cognoscuntur, et aliter esse possunt.
Ignotum enim erit, cum occiderit sol, si adhuc feratur super terram, an in
nostrum sit hemisphaerium reversurus: eo quod tunc cesset sensus, per quem
lationis ejus habebatur scientia. Fides tamen lationis et reditus tanta est, ut
aliquatenus videatur aequis cum scientia passibus ambulare. Si vero sensus
scientiam parit ejus, quod aliter esse non potest, ut si quis lineam, visu
docente, longam sciat, aut superficiem coloratam, cessante visu [0872B] non
evanescit quidem scientia, eo quod rem ita esse necesse est. Ergo quod divisim
in omnibus, vel in pluribus alicujus generis, invenitur, et universaliter in
omnibus statuendum est, aut ferenda instantia in quo non sic. Est autem
instantia alicujus, talis obvia positio, collectae universitati praejudicans.
Scientia itaque probabilium copiosa, expeditissimam ad omnia viam parat.
CAP. XV. Quae propositio sit dialectica et quid problema.
Est autem dialectica propositio, contra quam sic in pluribus se habentem, non
est instantia, id est argumentum ad positionem. Qui vero tales propositiones
prae mente habet, et si quae sunt positionum [0872C] instantiae, in omni genere
controversandi, ad alteram quidem copiosus erit, et etiam, si philosophice secum
exerceatur, non modice felix. Potens enim est de omni problemate, ethico
scilicet, physico et logico probabiliter disputare. Est autem problema
dialecticum, speculatio contendens vel ad electionem et fugam, vel ad veritatem
et scientiam, aut ipsum, aut ut adminiculans ad aliquid aliud hujusmodi, de quo
aut neutro modo opinantur, aut contrarie, plurimi sapientibus, aut sapientes
plurimis, aut utrique iidem eisdem. Auctorem definitionis indicat stylus, et
Aristotelem faciunt verba manifestum. Sed et sensus verborum. Neque enim
problema dialecticum censuit, quidquid inter affirmationem negationemque
deducitur, nec artis suae [0872D] opificem, in illius ventilatione credidit
exercendum, quod nec per se, nec per aliud praedictarum disciplinarum alicui
prodest. «Nam quod, ait, contendens ad electionem vel fugam,» etsi sint qui ad
ethicas duntaxat quaestiones referendum putant, ego etiam ad physicas arbitror
pertinere. Sed ad logicas, aut nihil, aut minimum. Siquidem et ibi virtus, et
vitium, et similia electioni vel fugae materiam praestant: hic autem sanitas,
aegritudo, causae, signa, et circumstantiae singulorum. Porro ad scientiam et
veritatem trium disciplinarum quaestiones aeque contendunt. Utrum voluptas
eligenda sit, vel non, ethica speculatio, propter se utilis. Utrum mundus
aeternus, vel non, speculatio quidem physica est, ad scientiam et veritatem, et
forte ad aliud [0873A] prodest: ut scilicet cum creatus innotuerit, tanti operis
veneremur auctorem, cum transitoriis, vilescat moribus piis, eo quod vanitati
subjectus est totus. An contradictoriarum sit semper altera vera, vel non,
logica speculatur, et ad aliud confert veritatis hujus habere scientiam. Qui
igitur de lana caprina contendunt jugiter, dialectica quidem problemata non
exercent, et tam ab artificis materia, quam ab officio remoti sunt: siquidem
materia ejus thesis, vel positio est. Est autem positio, opinio extranea
alicujus notorum secundum philosophiam, ut quoniam omnia moventur, quod
Heraclitus, aut unum est ens, quod Melissus statuit. Nullus enim qui mentem
habeat, deducet in quaestionem, quod nulli videatur, nec quod omnibus manifestum
est, [0873B] aut his, quorum judicium obtinet. Nam haec non habent dubitationem,
illa autem nemo ponet. Quocirca nullam liberalium disciplinarum utiliorem esse
crediderim, quam istam, a qua in omnes philosophiae partes facilis et felix est
processus; ad nullam enim scientiam invenitur infirmus, cui probabilia
innotescunt.
CAP. XVI. Quod omnes alii professores hujus Aristoteli cedunt.
Unde quidem manifestae videtur insaniae, illi detrahere disciplinae, quae omnes
alias instruit, et sine cujus beneficio nullus recte investigationibus physicis
procedit. Scripserunt de ea quamplures, et hi quidem sicut acutissimi, ita et
diligentissimi philosophorum, [0873C] quos omnes reprehendi palam est ab his,
qui artem hanc criminantur. Studii namque detractio, auctoris indubitata
criminatio est. Unum scio quod Cornificium posteritas illis nequaquam praeferet,
nam Aristoteles, Apuleius, Cicero, Porphyrius, Boetius, Augustinus, ut Eudemum,
Alexandrum, Theophrastum, et alios expositores taceam (quorum tamen celebris
gloria est) omnes artis hujus, velut triumphatricis, inter alias grandi
praeconio erexere vexillum. Sed cum singuli suis meritis splendeant, omnes se
Aristotelis adorare vestigia gloriantur, adeo quidem ut commune omnium
philosophorum nomen praeeminentia quadam sibi proprium fecerit. Nam et
antonomatice, id est excellenter, philosophus appellatur.
[0873D] Hic ergo probabilium rationes redegit in artem, et quasi ab elementis
incipiens, usque ad propositi perfectionem evexit. Hoc autem planum est his, qui
scrutantur et discutiunt opera ejus; voces enim primo significativas, id est
sermones incomplexos, de grammatici manu accipiens, differentias et vires eorum
diligenter exposuit, ut ad complexionem enuntiationum, et inveniendi
judicandique scientiam facilius accedant. Sed quia ad hunc elementarem librum,
magis elementarem quodam modo scripsit Porphyrius, eum ante Aristotelem esse
credidit antiquitas praelegendum. Recte quidem si recte doceatur, id est ut
tenebras non inducat erudiendis, nec consumat aetatem. Indignum enim est, si in
quinque voculis addiscendis quis vitam terat, [0874A] ut ei desit spatium
procedendi ad illa, quorum gratia debuerant haec praedoceri. Unde quoniam ad
alia introductorius est, nomine Isagogarum inscribitur. Itaque inscriptioni
derogant, qui sic versantur in hoc, ut locum principalibus non relinquant,
quibus ignotis, non est quod introducentis operae gratia debeatur.
CAP. XVII. Quam perniciose doceatur, et quae fuerint de generibus et speciebus
opiniones modernorum.
Nostri vero ad ostentationem scientiae suae, sic suos instituunt auditores, ut
non intelligantur ab eis; et apices singulos secretis Minervae gravidos
opinantur. Quidquid unquam ab aliquo dictum aut factum est, excutiunt et teneris
ingerunt auribus; [0874B] ut vitio, quod a Cicerone arguitur, «saepe minus
intellecti sint ob rerum multitudinem,» quam ob difficultatem. Utile quidem est
et obviantibus, sicut ait Aristoteles, nosse opiniones multorum; ut ex earum
conflictu ad invicem, quidquid non bene dictum videtur, refelli valeat, aut
mutari; «sed nunc non erat his locus,» cum oratio simplex, res brevis, et
facilis quantum potest, debeatur introducendis. Adeo quidem, ut et multa in
rebus difficilibus, facilius quam earum natura exigat, licentius proponantur: eo
quod in puerilibus annis addiscuntur multa, quae serior philosophiae tractatus
eliminat. Naturam tamen universalium hic omnes expediunt, et altissimum
negotium, et majoris inquisitionis, [0874C] contra mentem auctoris explicare
nituntur. Alius ergo consistit in vocibus (licet haec opinio cum Rocelino suo
fere omnino jam evanuerit:) alius sermones intuetur et ad illos detorquet,
quidquid alicubi de universalibus meminit scriptum. In hac autem opinione
deprehensus est peripateticus palatinus Abaelardus noster, qui multos reliquit,
et adhuc quidem aliquos habet professionis hujus sectatores et testes. Amici mei
sunt, licet ita plerumque captivatam detorqueant litteram, ut vel durior animus,
miseratione illius movetur. Rem de re praedicari monstrum ducunt, licet
Aristoteles monstruositatis hujus auctor sit, et rem de re saepissime asserat
praedicari: quod palam est, nisi dissimulent, familiaribus ejus. Alius versatur
in [0874D] intellectibus, et eos duntaxat genera dicit esse, et species. Sumunt
enim occasionem a Cicerone et Boetio, qui Aristotelem laudant auctorem, quod
haec credi et dici debeant notiones. Est autem, ut aiunt, notio ex ante percepta
forma cujusque rei cognitio, enodatione indigens. Et alibi: Notio est quidam
intellectus, et simplex animi conceptio. Eo ergo deflectitur quidquid scriptum
est, ut intellectus aut notio, universalium universitatem claudat. Eorum vero,
qui rebus inhaerent, multae sunt et diversae opiniones, siquidem hic, ideo quod
omne quod unum est, numero est, aut rem universalem, aut unam numero esse, aut
omnino non esse concludit. Sed quia impossibile substantialia non esse,
existentibus his quorum sunt substantialia, [0875A] denuo colligunt, universalia
singularibus, quod ad essentiam, unienda. Partiuntur itaque status duce Gautero
de Mauritania, et Platonem, in eo quod Plato est, dicunt individuum; in eo quod
homo, speciem: in eo quod animal, genus; sed subalternum: in eo quod substantia,
generalissimum.
Habuit haec opinio aliquos assertores, sed pridem hanc nullus profitetur. Ille
ideas ponit, Platonem aemulatus, et imitans Bernardum Carnotensem, et nihil
praeter eas, genus dicit esse vel speciem. Est autem idea, sicut Seneca definit,
eorum, quae natura fiunt exemplar aeternum. Et quoniam universalia corruptioni
non subjacent, nec motibus alterantur, quibus moventur singularia, et quasi ad
momentum, aliis succedentibus, alia defluunt, proprie [0875B] et vere dicuntur
esse universalia. Siquidem res singulae verbi substantivi nuncupatione creduntur
indignae, cum nequaquam stent et fugiant, nec exspectent appellationem; adeo
namque variantur qualitatibus, temporibus, locis et multimodis proprietatibus,
ut totum esse eorum non status stabilis, sed mutabilis quidem transitus
videatur. Esse autem, inquit Boetius, ea dicimus, quae neque intensione
crescunt, neque retractione minuuntur, sed semper suae naturae subnixa subsidiis
sese custodiunt. Haec autem sunt quantitates, qualitates, relationes, loca,
tempora, habitudines, et quidquid quodammodo adunatum corporibus invenitur. Quae
quidem corporibus adjuncta mutari videntur, sed [0875C] in natura sui
immutabilia permanent. Sic et rerum species transeuntibus individuis permanent
eaedem; quemadmodum praeterfluentibus undis, «motus amnis manet in flumine;» nam
et idem dicitur. Unde illud apud Senecam, (alienum tamen) «bis in idem flumen
descendimus, et non descendimus.» Hae autem ideae, id est exemplares formae,
rerum primaevae omnium rationes sunt, quae nec diminutionem suscipiunt nec
augmentum; stabiles et perpetuae; ut, etsi mundus totus corporalis pereat,
nequeant interire. Rerum omnium corporalium numerus consistit in his; et, sicut
in libro De libero arbitrio videtur astruere Augustinus, quia hae semper sunt,
etiamsi temporalia perire contingat, rerum numerus nec minuitur, nec augetur.
[0875D] Magnum profecto est et notum philosophis, contemplantibus altiora, quod
isti pollicentur; sed, sicut Boetius, et alii multi testantur auctores, a
sententia Aristotelis penitus alienum est. Nam et ipse huic sententiae, sicut
evidens est in libris ejus, saepius adversatur. Egerunt operosius Bernardus
Carnotensis, et ejus sectatores, ut componerent inter Aristotelem et Platonem,
sed eos tarde venisse arbitror, et laborasse in vanum ut reconciliarent mortuos
qui, quandiu in vita licuit, dissenserunt. Porro alius, ut Aristotelem exprimat,
cum Gilberto episcopo Pictavensi, universalitatem formis nativis attribuit, et
in earum conformitate laborat. Est autem forma nativa, originalis exemplum, et
quae non in mente Dei consistit, sed rebus creatis inhaeret. [0876A] Haec Graeco
eloquio dicitur eißdoû, habens se ad ideam, ut exemplum ad exemplar; sensibilis
quidem in re sensibili, sed mente concipitur insensibilis; singularis quoque in
singulis, sed in omnibus universalis. Est et alius qui, cum Gausleno
Suessionensi episcopo, universalitatem rebus in unum collectis attribuit, et
singulis eamdem demit. Exinde, cum ad interpretandas auctoritates ventum est,
laborat prae dolore, quia in locis pluribus «rictum litterae indignantis ferre
non sustinet.» Est aliquis qui confugiat ad subsidium novae linguae, quia
Latinae peritiam non satis habet; nunc enim, cum genus audit, vel species, res
quidem dicit intelligendas universales, nunc rerum materiem interpretatur. Hoc
autem nomen in quo auctorum invenerit, [0876B] vel hanc distinctionem, incertum
habeo; nisi forte in glossematibus, aut modernorum linguis doctorum. Sed et ibi
quid significet non video, nisi rerum collectionem cum Gausleno, aut rem
universalem, quod tamen fugit materiem dici, nam ad utrumque potest ab
interpretatione nomen referri: eo quod materies, rerum numerus aut status, dici
potest, in quo talis permanet res. Nec deest qui rerum status attendat, et eos
genera dicit esse, et species.
CAP. XVIII. Quod posteriores semper priorum opiniones immutant.
Longum erit, et a proposito penitus alienum, si singulorum opiniones posuero,
vel errores; cum, ut [0876C] verbo comici utar: «Fere quot homines, tot
sententiae.» Nam de magistris aut nullus, aut rarus est, qui doctoris sui velit
inhaerere vestigiis. Ut sibi faciat nomen, quisque proprium cudit errorem,
sicque fit, ut dum se doctorem corrigere promittit, se ipsum corrigendum, aut
reprehendendum, tam discipulis quam posteris praebeat. Ego ipse mihi legem hanc
non ambigo imminere, ut dum ab aliis dissentio, et dissensum scripto profiteor,
me objicio reprehensionibus plurimorum. Qui enim loquitur judicatur ab uno, vel
a paucis, sed qui scribit, omnium sententias excipit, et totius orbis, et omnis
aetatis se exponit judicio. Ut autem cum doctoribus mitius agam, saepius ad
nomen quam ad rem, [0876D] videntur plurimi disputare. Nihil tamen est quod
artis hujus minus deceat professorem, quoniam modus hic viro gravi
inconvenientissimus est. Ut enim ait Aristoteles, omnino verendum dialecticis
hujusmodi ad nomen disputare, nisi quis aliter non possit de proposito
disputare. Sane in articulis, ubi plurimum dissidere videntur, alter alterius
interpretationem admittit, etsi eam contendat esse ineptam. Itaque vicissim
ducunt in crimine sermonem, non sensum alienum.
CAP. XIX. In quo non sit parcendum doctoribus hujusmodi.
Sit ergo quod sententiis parcam, in quibus nec ipsi, si interpretationes invicem
supponere liceat, dissident, pauca tamen sunt in quibus eis non arbitror
ignoscendum. Primum quod onera importabilia [0877A] teneris auditorum humeris
imponunt. Deinde, quod docendi ordine praetermisso, diligentissime cavent, ne
Singula quaeque locum teneant, sortita decenter, (HORAT. De Art. poet. 92.)
finem enim artis, ut sic dixerim, legunt in titulo, et non modo Topicorum, sed
Analyticorum et Elenchorum vim Porphyrius praedocet. Postremo quod quasi ab
adverso petentes, veniunt contra mentem auctoris, et ut Aristoteles planior sit,
Platonis sententiam docent, aut erroneam opinionem, quae aequo errore deviat a
sententia Aristotelis et Platonis. Siquidem omnes Aristotelem profitentur.
CAP. XX. Sententia Aristotelis de generibus et speciebus circumvallata
rationibus multis, et multarum testimonio scripturarum. [0877B]
Porro hic, genera et species non esse, sed intelligi tantum asseruit. Quid ergo
ad rem attinet quaerere, quid genus sit, si illud omnino non esse constiterit?
In eo enim, quod non est, inepte quaeritur, quid, quantum, aut quale est: si
enim substantiam tuleris cuique, nihil ei relinquitur aliorum. Ergo si
Aristoteles verus est, qui eis esse tollit, inanis est opera praecedentis
investigationis, in inquisitione substantiae, quantitatis, aut qualitatis, aut
causae; cum illius quod non est substantia, aut quantitas, aut qualitas nequeat
assignari; aut causa propter quam, quod non est, hoc aut [0877C] illud sit, aut
tantum aut tale. Quare ab Aristotele recedendum est, concedendo ut universalia
sint, aut refragandum opinionibus, quae eadem vocibus, sermonibus, sensibilibus
rebus, ideis, formis, naturis, collectionibus aggregant, cum singula horum esse
non dubitentur. Qui autem ea esse statuit, Aristoteli adversatur. Nec verendum
ut cassus sit intellectus, qui ea perceperit seorsum a singularibus, cum tamen a
singularibus seorsum esse non possint. Intellectus enim quandoque rem
simpliciter intuetur, velut si hominem per se intueatur, aut lapidem, et ob hoc
simplex est: quandoque gradatim suis incedit passibus, ut si hominem albere, vel
equum currere contempletur. Et hic quidem dicitur esse compositus. Porro simplex
rem [0877D] interdum inspicit ut est, ut si Platonem attendat: interdum alio
modo; nunc enim componendo, quae non sunt composita, nunc abstrahendo, quae non
possunt esse disjuncta. Qui enim hircocervum cogitat, aut centaurum, ignotam,
naturae hominis ad bestiam, aut bestiae ad bestiam, compositionem opinatur. At
qui ineam, aut superficiem attendit sine corpore, formam utique contemplationis
oculo a materia disjungit, cum tamen sine materia forma esse non possit. Non
tamen forma sine materia esse abstrahens hic concipit intellectus (compositus
enim esset,) sed simpliciter alterum sine altero, cum tamen sine altero esse non
possit, intuetur. Nec hoc quidem simplicitati ejus praejudicat, sed eo
simplicior est, quo simpliciora, sine aliorum admistione, [0878A] perspicit
singulatim. Hoc autem naturae rerum non adversatur, quae ad sui investigationem
hanc potestatem contulit intellectui, ut possit conjuncta disjungere, et
disjuncta conjungere.
Caeterum componens, qui disjuncta conjungit, inanis est; abstrahens vero
fidelis, et quasi quaedam officina omnium artium. Et quidem rebus existendi unus
est modus, quem scilicet natura contulit, sed easdem intelligendi aut
significandi, non unus est modus. Licet enim esse nequeat homo, qui non sit
iste, vel alius homo, intelligi tamen potest et significari: ita quod nec
intelligatur, nec significetur iste, vel alius. Ergo ad significationem
incomplexorum, per abstrahentem intellectum genera concipiantur, et species;
quae tamen, si quis in [0878B] rerum natura, diligentius a sensibilibus remota,
quaerat, nihil aget et frustra laborabit; nihil enim tale natura peperit. Ratio
autem ea deprehendit, substantialem similitudinem rerum differentium pertractans
apud se, desinitque, sicut Boetius ait, generale conceptum suum, quod de hominum
conformitate perpendit, sic: «Animal rationale mortale.» Quod utique, nisi in
singularibus, esse non potest. Sunt itaque genera et species non quidem res a
singularibus actu et naturaliter alienae, sed quaedam naturalium et actualium
phantasiae renitentes intellectui, de similitudine actualium, tanquam in speculo
nativae puritatis ipsius animae, quas Graeci eJnnoivaû sive eiJkonovfanaû
appellant, hoc est rerum [0878C] imagines in mente apparentes. Anima enim quasi
reverberata acie contemplationis suae, in se ipsa reperit, quod definit; nam et
ejus exemplar in ipsa est, exemplum vero in actualibus. Sicut enim cum in
grammatica dicitur: «Nomina quae sic desinunt, feminina vel neutra sunt,»
generalis quaedam praescribitur ratio, quae quasi multorum declinabilium
exemplar est, exempla vero in omnibus illius terminationis dictionibus manifesta
sunt; sic quaedam exemplaria concipiuntur in mente, quorum exempla natura
formavit, et sensibus objecit. Illa itaque exemplaria, cogitabilia quidem sunt,
et sunt quasi phantasiae et umbrae existentium, secundum Aristotelem; quas si
quis apprehendere nititur per existentiam, quam habent a singularibus separatam,
[0878D] velut somnia elabuntur. Monstra enim sunt, et soli intellectui patent.
Quod autem universalia dicuntur esse substantialia singularibus, ad causam
cognitionis referendum est, singulariumque naturam: hoc enim in singulis patet,
siquidem inferiora, sine superioribus, nec esse, nec intelligi possunt. Homo
namque non est, nisi sit animal. Sed nec intelligitur homo, quin cointelligatur
animal, quoniam homo est animal tale. Sic in Platone, homo quoniam Plato et est,
et intelligitur talis, aut iste homo. Ad hoc autem ut sit homo, exigitur esse
animal, nec convertitur, ut animal esse non possit, aut intelligi, si non sit,
aut non intelligatur homo; nam in ratione hominis, est animal, sed non in
animalis ratione est homo. Quia ergo tale exigit [0879A] tale, et non exigitur a
tali, tam ad essentiam quam ad notitiam: ideo hoc illi substantiale dicitur
esse. Idem est in individuis, quae exigunt species, et genera, sed nequaquam
exiguntur ab eis. Hoc enim nec substantiam habebit, nec in notitiam veniet, nisi
sit species aut genus, id est nisi quid sit, aut innotescat tale vel tale.
Universalia tamen et res dicuntur esse, et plerumque simpliciter esse, sed non
ob hoc, aut moles corporum, aut subtilitas spirituum, aut singularium discreta
essentia in eis attendenda est. Nam et ea, quae jacent sub affirmatione et
negatione, res dicuntur, et vera saepissime dicuntur esse; nec tamen substantiis
vel accidentibus aggregantur, aut nomen suscipiunt Creatoris aut creaturae.
Siquidem, ut ait Ulgerius venerabilis [0879B] Andegavorum episcopus in Venalitio
disciplinarum, «gratiosum ad invicem debet esse verbi commercium,» nam in
philosophantium foro exuberat bonitas, et verba distrahuntur ad gratiam. Itaque
detur ut sint universalia, aut etiam ut res sint, si hoc pertinacibus placet,
non tamen ob hoc verum erit, rerum numerum augeri vel minui pro eo quod ista non
sunt in numero rerum. Si quis autem universalia seorsim recenseat, numero quidem
inveniet esse subjecta, sed cui singularium numerus non aggregatur. Sicut enim
collegiis aut corporibus non connumerantur capita, aut capitibus corpora, sic
nec universalia singularibus, nec singularia numeri accessione universalibus
accrescunt; numerus enim duntaxat illa complectitur, quae ejusdem rationis
[0879C] sunt, et quae in singulis rerum generibus natura discrevit. Nihil autem
universale est, nisi quod in singularibus invenitur. Seorsum tamen a multis
quaesitum est, sed tandem nihil invenerunt omnes in manibus suis; quoniam
seorsum a singularibus, nihil est, nisi forte qualia sunt vera, aut similia
complexorum significata sermonum. Nec moveat quod singularia et corporea,
exempla sunt universalium et incorporalium, cum omnis ratio gerendi, ut ait
Augustinus, incorporea sit et insensibilis, illud tamen quod geritur, et actus,
quo geritur, plerumque sensibilis sit. Ergo quod mens communiter intelligit, et
ad singularia multa aeque pertinet: quod vox communiter significat, et aeque de
multis verum est, indubitanter universale est. Sed et hoc [0879D] ipsum,
scilicet quod intelligitur, quod significatur, benignius interpretandum est, ut
nequaquam ad disputandi decurratur angustias, et artis grammaticae subtilitatem,
quae ex sui natura, nisi venia licentiae impetrata, demonstrativas dictiones,
infinitas esse non patitur; sed nec relativas, vagas esse permittit, quin earum
significatio, aut determinatione personae, aut actus, aut activis alterius
coarctetur. Siquidem relativa dictio est, quae significat rem, ut de qua
praecessit sermo, vel cogitatio. Itaque cum dicitur sapiens est et felix, qui
bona novit, et ea fideliter exercet, relativae dictiones, scilicet qui et ea,
etiamsi personam non exprimant, actus cognoscendi determinatione, a sua
quodammodo infinitate [0880A] arctantur. Necesse tamen est aliquem unum
dictionibus subesse, qui et bona noverit, et exerceat, et ex eo sit felix.
Nam, ut nihil certum et finitum sit, in quod cadat relatio, non contingit, sine
vitio aut figura. Unde si equus promittatur in genere, et dicat stipulator,
equus qui mihi promissus est, sanus aut aeger est, cum omnis equus sit aut sanus
aut aeger, arguitur nugari, eo quod non est equus, qui sit ei promissus. Non
dico, non est, eo quod non existat, nam et illud quod non existit, ut partus
Arethusae, in certissimam deducitur obligationem, sed quia species, id est res
discreta, obligationem generis non attingit. Cum enim dico, quod promittitur,
quod significatur, quod intelligitur, et similia, discretum aliquid promissioni,
aut significationi subjectum [0880B] est si tamen propria est ipsa relatio,
fiunt tamen relationes in genere quae, salvo intellectu veri, nequeunt revocari
ad speciem. Ut cum dicitur: «Mulier quae salvavit, damnavit. Lignum quod mortis
et vitae causam dedit, et quas boreas aufert, revehit mitis zephyrus frondes.»
Sic et in iis, quae praedixi, relativas dictiones accipiendas arbitror, ut non
decurrant ad speciem, id est ad definitum aliquod, quod discernant, sed
subsistant in genere. Puta quod significatur hoc nomine homo, species est,
quoniam et homo significatur, et homo animalium species est. Quod significatur
hoc nomine animal, est genus, nam et animal significatur, et animal genus rerum
est: est enim significatum vocis, [0880C] in quod descendit, aut quod animus
rationabiliter concipit ex voce audita. Itaque qui audit hanc vocem homo, nec
omnes percurrit homines (quoniam hoc infinitum, et vires excedit) nec tenetur in
uno, quoniam hoc imperfectum, et ad doctrinam parum. Sic et qui definit animal
esse substantiam animatam atque sensibilem, non unum aliquid, nec imperfectum,
nec omne definit, ne laboret in infinitum. Singulum enim horum non simpliciter
quid significat, aut definit, sed potius quale quid, non enim simpliciter hoc,
sed potius quid tale. Simile est quod Galenus in tevcnhé medicinam dicit
«scientiam sanorum, aegrorum, et neutrorum.» Non inquit, omnium, quoniam hoc
infinitum; non quorumdam, [0880D] quoniam hoc ad artem imperfectum, sed potius
quorum qualium.
Item Aristoteles: Genera, inquit, et species, circa substantiam, qualitatem
determinant: non enim simpliciter quid, sed quodam modo quale quid determinant.
Item in Elenchis: Homo et omne commune, non hoc aliquid, sed quale quid, vel ad
aliquid aliquo modo, vel hujusmodi quid significat. Et post pauca: Manifestum
quoniam non dandum hoc aliquid esse, quod communiter praedicatur de omnibus, sed
aut quale, aut ad aliquid, aut quantum, aut talium quid, significare. Profecto
quod non est hoc aliquid, significatione expressa non potest explanari quid sit.
Existentium enim a natura certus est finis, et singula suis ab invicem
propriebitibus [0881A] discreta sunt, sed eorumdem est plerumque minus finita
cognitio et quodammodo conceptio vaga. Nec istis praejudicat, quod fere in
omnium ore celebre est, aliud scilicet esse quod appellativa significant, et
aliud esse quod nominant. Nominantur singularia, sed universalia significantur.
Plane si relationem simplicem, quae fit in genere, quis attendat, praecedentibus
nihil obest; si vero discretionem quaerit, forte non palam est; quod discernat.
Regulariter proditum est, quia demonstratio, primam, relatio, secundam facit
cognitionem. Porro cognitio rem, quatenus novit, sibi, quadam mentis capacitate
definiens circumscribit. Ut nec prima, nec secunda possit procedere cognitio, si
[0881B] res usquequaque occurrat animo infinita. Omnis enim scientia, sive
notitia creaturae finita est, solius autem Dei, quoniam infinitus est, scientia
infinita; suo tamen fine scilicet infinito, quamlibet infinita, certissime
definit, et immensitatis suae scientia, et sapientia, cujus numerus aut finis
non est, circumscribit. Sed nos modulum humanum prosequimur, qui non primam, non
secundam, non tertiam, sed nec aliquam rei infinitae, nisi quatenus ignota aut
infinita est, sibi scientiae gloriam vindicat. Omnis itaque dictio, quae
demonstrative aut relative significat, aut non satis proprie ponitur, aut certo,
et sua ratione definito, innititur subjecto, alioquin suo privabuntur officio,
cum ratio cognitionis [0881C] certitudinis finem quaerat aut teneat. Frequens
tamen est usurpatio, et illicitorum ex causa commoditatis, plerumque multus est
usus. Admittitur itaque non modo ad cavillationem eorum, quibus de quavis
materia satis est oggarrire, sed etiam ad statuendam in auditoribus bonae fidei,
veri intelligentiam, «quia omnis homo diligit se.»
Quod si ex relativae dictionis proprietate discutias, incongrue dictum forte
causaberis, et falsum: siquidem «nec omnis omnem diligit,» nec aliquis est qui
diligatur ab omni, ut sive collective, sive distributive accipiatur, quod dictum
est, omnis, pronomen relativum se, quod subjungitur, nec universitati
singulorum, nec alicui omnium veraciter aptetur. Est itaque licentiosa relatio,
et quasi [0881D] legis suae venia impetrata, fidem universalis de singularium
veritate convincit. Quoniam enim in singulis verum est, quia quisque diligat se,
et distributiva ratione quadam, de universis in commune affirmatur, «quod omnis
homo diligit se,» benignius quidem accepta relatione intelligitur, quam ut, ex
angustia grammaticae, vel universitatem colligat, vel aliquod singulorum, ab
universitate singulatim excerpat. Unde ex sententia eorum, qui angustiis et
subtilitatibus semper insistunt, nec bonae fidei rationem in colloquiis aut
lectionibus curant, haec potius enuntiationis forma est, quam regularis formae
enuntiatio. Idem quoque asserunt, quoties pronominis fit ad nomen appellativum
relatio, eo quod pronomen, quod semper demonstrativum [0882A] aut relativum est,
proprii nominis expleat vicem; si tamen primae inventionis causae recte
respondeat, nam interdum ex indulgentia latius evagatur. Itaque cum dicitur, «si
aliquid est homo, illud est animal,» non tam hypotheticae dictionis consequentia
est, quam, in hypothetice dicendis, consequentiae forma. Illud enim quod
dicitur, nec refertur ad hominem ex angustia disputandi, nec alio patet certum
quid, quo referatur. Unde et importunitates multae, ab his qui rerum ignaros,
aut benignioris ingenii homines vexant, cum ipsi inquieti objurgatores, et
pervicaci instantiae insistentes, aut ex ignorantia, aut ex protervitate
laborent, aut aviditate comproficiendi. Ergo sicut cognitio certitudinem
quaerit, sic demonstrativa, et relativa, [0882B] quae aut primam, aut alteram
faciunt cognitionem, certo et definito innituntur subjecto, et illud, si proprie
fuerint posita, animo singulariter ostendunt. Sed esto, ut statum aliquem
generalem, appellativa significent (non enim contentionibus delector, qui me in
his, quae sunt dubitabilia sapienti, academicum esse pridem professus sum,)
status ille quid sit, in quo singula uniuntur, et nihil singulorum est, et si
aliquo modo somniare possim; tamen quomodo sententiae Aristotelis coaptetur, qui
universalia non esse contendit, non perspicuum habeo. Sed et nomina, quae
praemisi, incorporeum, et insensibile, universalibus convenire, privativa in eis
duntaxat sunt, nec proprietates aliquas, quibus [0882C] natura universalium,
discernatur, illis attribuunt: siquidem nihil incorporeum, aut insensibile,
universale est. Nam quidquid incorporeum est, aut spiritus est, aut proprietas
corporis, aut spiritus. Quod si in rem universalem non cadit, utique non recte
incorporei suscipit nomen. Quid est autem incorporeum, quod non sit substantia
creata a Deo, vel ipsi concretum? Ita, si universalia incorporea sunt, aut sunt
substantiae, corpora scilicet, aut spiritus, aut concreta his, et ex causa suae
existentiae, et quodam substantiae contactu, sunt obnoxia Creatori. Valeant
autem, imo dispereant universalia, si ei obnoxia non sunt. Omnia per ipsum facta
sunt (Joan. I) : «Utique tam subjecta formarum, quam formae subjectorum;» ut
sint, quod a suis [0882D] qualitatibus, vel a suis affectibus dicuntur. Ut
substantia ab eo substantia sit, sit quanta, sit qualis, sit ad aliquid, sit
alicubi, sit aliquando, et aliquid habeat, aut faciat, aut patiatur, illo
auctore, per quem est omnis substantia, omnis proprietas substantiae, et omnis
pars, omnis quoque compago partium. Formae quoque tam substantiales quam
accidentales, habent ab ipso ut sint et suos in subjectis operentur effectus.
Quod itaque ei obnoxium non est, omnino nihil est. Licet enim Stoici Deo ponant
materiam coaeternam, et formae dicant nullum exstitisse principium, tria
ponentes principia, materiam, formam, et Deum, non Creatorem quidem, sed
praedictorum conciliatorem: et alii quidam professione, et affectu philosophi,
sed nequaquam [0883A] ad plenum veri notitiam assequentes, plura mentiantur
principia: rerum omnium unum principium est, a quo quidquid vero nomine censetur
aliquid. Ut enim, ait Augustinus, formatam creavit Deus materiam: siquidem, etsi
alicubi dicatur informis, nunquam omnino exstitit sine formis. Investigationi
ergo ratio, non actui servit, quoniam uålhn, quae informis nec est, nec esse,
sed nec plene intelligi potest, deductis quodammodo exuviis usque ad quamdam
nuditatem sui propiumque defectum intellectus prosequitur. Vires enim rationis
quodammodo circa rerum principia evanescunt.
Inde est quod Boetius, in libro contra Nestorium et Eutychem, naturam definiens,
ait illam esse earum rerum quae, cum sint, quoquo modo intellectu capi [0883B]
possunt. Exponens autem vim definitionis, quoquo modo, hoc verbum propter Deum
et materiam dicit appositum: quia in eorum scrutinio humanus deficit
intellectus. Porro materiam Deus fecit ex nihilo ipsique materiae concreta est
forma, eo quod simul aeque de nihilo creata; ita tamen, ut sicut discretionis
formae, ita privilegium existendi materiae relinquatur. Quodam enim modo, per
materiam existit forma, sicut discernitur materia ipsa per formam. Nam nec
forma, res per se existens est; nec materia sine formae beneficio, discreta est.
Cbaos erit, aut potius mundus sensibilis nihil erit, nisi rerum effigies, formis
adhibitis natura componat. Eo spectat illud Boetii in primo De Trinitate: «Omne
esse ex forma est,» quod et [0883C] subjectis declarat exemplis. Statua enim,
inquit, non habere, quod materia ejus est statua, dicitur; sed ab Hectorea vel
Achillea forma, quae aeri impressae sunt. Item aes, non a terra, quae ejus
materia est, aes dicitur, sed a formis quas a natura accepit. Terra quoque ipsa,
non ajpoú thðû uålhû, quae materia ejus est, dicitur terra, sed a siccitate et
gravitate, quae formae sunt. Cuilibet ergo, esse quod est, aut quale, aut
quantum est, a forma est. Sed, sicut materia habet ut possit hoc esse, aut
tantum, aut tale, sic et formae habent a conditore ut possint vel hoc, vel
aliquid facere, puta animal, aut lignum, aut tantum, aut tale. Caeterum, etsi
mathesis, quae doctrinaliter in abstractionibus versatur, et subtilitate sua,
naturaliter conjuncta, disjungit, haec vicissim separatimque [0883D] discutiat,
ut natura compositorum fidelius et expressius teneatur; tamen alterum sine
altero esse non potest, ut vel materia sit informis, vel forma sine subjecto sit
majus.
...Alterius sic
Altera poscit opem res, et conjurat amice. (HORAT. De art. poet. v. 411.) Unde
ab initio creata memorantur coelum et terra, deinde ornatus tam eorum quam
illorum quae interjecta sunt media, inter ignem et aquam, quae quasi prima
mundani corporis fundamenta jecit Deus: et in ipsa expressione rerum habita est
mentio specierum. Non illarum dico, quas logici fingunt non obnoxias Creatori;
sed formarum, in quibus res prodierunt primo in essentiam suam, [0884A] et in
humanum intellectum demum; nam hoc ipsum quod aliquid coelum, aut terra dicitur,
formae effectus est. Item produxit, inquit, terra herbam virentem, et lignum
tale vel tale (Gen. I) : ut materiae formas doceret esse concretas, et Deum,
sicut herbae, ita et viroris auctorem. Nam sine eo factum est nihil (Joan. I) ;
sed profecto quidquid ab uno principio est, unum numero est, ipsumque bonum, imo
et valde bonum, quoniam ab optimo est. Voluit enim Deus cuncta similia sui
effici, prout natura cujusque, ex divinae dispositionis decreto, capax bonitatis
esse poterat: et sic facta sunt, approbante Deo, opifice rerum, cuncta quae
fecerat, valde bona (Gen. I) . Ergo si genera et species a Deo non sunt, omnino
nihil sunt. Quod si unumquodque eorum [0884B] ab ipso est, unum plane, et idem
bonum est. Si autem quid unum numero est, protinus et singulare est. Nam quod
quidam unum aliquid dicunt, non quod in se, sed quod multa vivat expressa
plurium conformitate, articulo praesenti non derogant: illud enim nec statim nec
satis unum est, aut utique singulare est. Quantumlibet conformia sint opera Dei,
omnia singularia sunt vicissimque discreta, «illo sic disponente, qui omnia
creavit in numero, ad distinctionem, et pondere, ad generis dignitatem,» et
mensura ad modum quantitatis certae, infinitam sibi reservans in omnibus
auctoritatem. Caetera enim omnia finita sunt. Omnis namque substantia,
accidentium pluralitate, numero [0884C] subest. Accidens autem omne, et forma
quaelibet, itidem numero subjacet; sed non accidentium aut formarum
participatione, sed singularitate subjecti. Habet itidem pondus suum, vel pro
veneratione formae, si substantia est, vel pro dignitate effectus, si sit forma.
Hinc est quod hominem, in substantiis, ex formae reverentia, brutis praeferimus;
quoniam rationalis est: et rationalitatem praeponimus colori, eo quod facit
rationale. Mensura vero in eo consistit, quod res omnis certa quantitatis lege
finitur: ut nec accidens sive forma, rem subjectam; nec res subjecta,
accidentis, aut formae modum excedat. Nam et color in toto diffunditur corpore,
ejusque termino limitatur; et corpus ad coloris disponitur quantitatem, nec
excedit, nec infra subsistit. [0884D] Sic et quodlibet accidens, in toto sui
subjecto est totaliter, sed totius partialiter, si pro parte. Et quodlibet
subjectum accidentis sui limitibus coaequatur. Hoc idem de generibus et
speciebus protestari non vereor. Quin mundo reclamante dicam, «quoniam a Deo
sunt,» aut omnino nihil sunt. Clamat mecum et Dionysius Areopagita, et numerum,
quo discernuntur, pondus quo statuuntur, mensuram, qua diffiniuntur omnia, Dei
dicit imaginem: «Siquidem Deus sine numero numerus est, pondus sine pondere,
sine quantitate mensura. In quo solo creata sunt omnia, quae facta sunt, in
numero, pondere et mensura.» Unde Augustinus: «Invisibiles differentias
invisibilium, solus illo ponderare potuit, qui omnia in numero, pondere [0885A]
et mensura disposuit, id est in se ipso, qui est mensura, omni rei modum
praefigens; et numerus, omni rei speciem praebens; et pondus, omnem rem ad
stabilitatem trahens,» id est terminans, et formans, et ordinans omnia. In
operibus sex dierum in genere suo bona singula creata memorantur, nec tamen
creationis universalium mentio aliqua facta est; nec oportuit quidem, si
essentialiter singularibus unita sunt, aut si Platonicum dogma obtineat.
Alioquin unde esse habeant aut quando coeperint, nusquam memini me legisse. Ergo
duntaxat intelliguntur, secundum Aristotelem, universalia; sed in actu rerum
nihil est quod sit universale. A modo enim intelligendi figuralia haec, et
licenter quidem, et doctrinaliter, nomina indita sunt. [0885B] Nam omne quod
homo est, iste vel ille est, id est res singularis est; sed quia intelligi
potest homo, ita quod nec iste intelligatur, nec ille, nec aliquid singularitate
essentiae unum; et secundum intellectum illud deliberari potest de re subjecta,
id est actualiter exemplificari, ob intellectus communitatem, et tres quae sic
intelligi potest, etsi a nullo intelligatur, dicitur esse communis; res enim
sibi conformes sunt, ipsamque conformitatem deducta rerum cogitatione, perpendit
intellectus. Siquidem homo homini conformis est, in eo quod uterque est homo,
etsi personalibus proprietatibus differant. Habet autem commune cum equo (a quo
tota specie, id est universa naturae suae forma, et, ut sic [0885C] dixerim,
tota facie dissidet) quod vivunt et sentiunt, scilicet quod animalia sunt. Illud
itaque in quo conveniunt homines, naturae forma similes, et solo numero (quod
hic scilicet unus, et ille alter) differentes, speciei censetur nomine. Quod
autem diversarum formarum quasi communis imago est, generis suscepit nomen.
Ergo, ex sententia Aristotelis, genera et species, non omnino quid sit, sed
quale quid quodammodo concipiuntur; et quasi quaedam sunt figmenta rationis, se
ipsam, in rerum inquisitione et doctrina, subtilius exercentis. Et hoc quidem
fideliter quia, quoties opus est, agitationis suae manifestum in rebus producit
exemplum. Sic et jus civile sua figmenta novit: et disciplina quaelibet ea, per
quae ipsius procedat usus, excogitare [0885D] non erubescit, sed propriis
quodammodo figmentis gaudet. Gaudeant, inquit Aristoteles, species; monstra enim
sunt; vel, secundum novam translationem, cicadationes enim sunt; aut si sunt,
nihil ad rationem.
Quod etsi de Platonicis ideis possit intelligi, habita tamen ratione
aequivocationis, qua ens, vel esse distinguitur, pro diversitate subjectorum,
species et genera utrumque non sine ratione, esse dicuntur. Persuadet enim
ratio, ut ea dicantur esse, quorum exempla conspiciuntur in singularibus, quae
nullus ambigit esse. Non autem sic dicuntur genera et species exemplaria
singularium, ut, juxta Platonici dogmatis sensum, formae sint exemplares, quae
in mente divina intelligibiliter constiterint, [0886A] antequam prodirent in
corpora sed quoniam, si quis ejus, quod communiter concipitur, audito hoc
nomine, homo, aut quod definitur, cum dicitur homo esse animal rationale
mortale, quaerat exemplum, statim ei Plato aliusve hominum singulorum
ostenditur, ut communiter significantis aut definientis ratio solidetur. Possunt
et monstra dici, quoniam invicem res singulas monstrant, et monstrantur ab eis,
fit enim nunc per priora, nunc per posteriora rerum manifestatio. Quae autem
communiora sunt, et priora quidem simpliciter, nam et in aliis intelliguntur;
quae vero singularia, posteriora. Sed plerumque quae naturaliter priora sunt, et
notitia simpliciter ignotiora sunt nobis. Namque solida, magis familiariora sunt
sensibus; [0886B] quae vero subtiliora, longius absunt. Ut enim, ait
Aristoteles, punctum prius est linea, et simpliciter evidentius, sic et linea
superficie, superficies soliditate, unitas numero, quoniam ejus principium est:
littera quoque, quam syllaba, et sic in aliis. Nobis tamen econtrario quandoque
accidit; nam haec quidem, id est posteriora, magis quolibet: illa autem priora,
magis subtili, et abundanti intellectu comprehendere est. Unde, licet per priora
melius fiat assignatio posteriorum et disciplinabilius sit hoc ubique tentare;
urgente tamen necessitate, ob impotentiam sensuum, priorum saepe fit per
posteriora explanatio; ut, cum dicitur punctum lineae, linea superficiei,
superficies soliditatis, terminus esse. Item unitas principium numeri, momentum
[0886C] temporis, orationis elementum. Sunt itaque genera et species exemplaria
singulorum; sed hoc quidem magis ad rationem doctrinae (si Aristoteles verus
est) quam ad causam essentiae; procedit et haec monstruosa (ut licentius
loquar,) figmentorum speculatio usque ad ventilationem singularium. Et cum
quaelibet substantiarum ex proprietatibus constet, quarum collectio eadem non
reperitur in alio abstrahentis intellectus opera, per se rem quamlibet
contemplatur. Cum enim Plato esse non possit informis, et expers loci, aut
temporis, eum ratio quasi nudum, deducio respectu quantitatis, et qualitatis,
aliorumque accidentium, simpliciter intuetur, et individuum nominat. Sed [0886D]
et hoc utique doctrinalis instantiae, et subtilioris agitationis figmentum est.
Nihil enim tale in rebus occurrit, tale quid tamen fideliter intelligitur. Hinc
forte est illud in analyticis: «Aristomenes intelligibilis semper est,
Aristomenes autem non semper,» quoniam corruptilis est. Et hoc quidem est
singulariter individuum, quod solum quidam aiunt posse de aliquo praedicari.
Plato enim Aristidis filius; nec quantitate ut atomus, nec soliditate ut adamas,
sed nec praedicatione, ut dicunt, individuum est. Ego quidem opinionem hanc
vehementer nec impugno, nec propugno; nec enim multum referre arbitror, ob hoc
quod illam amplector indifferentiam in vicissitudine sermonum, sine qua non
credo quempiam ad mentem auctorum fideliter [0887A] pervenire. Quid obest si,
quemadmodum genus de specie verum est, ita et Plato iste sensibilis de filio
Aristidis verus sit, si ei solus Plato est filius? Sicut enim homo animal, et
ille est Plato. Hoc enim, ex opinione quorumdam, sensisse visus est, Aristoteles
in Analyticis, dicens: «Omnium quae sunt, haec quidem sunt talia, ut de nullo
alio praedicentur vere universaliter,» ut Cleon et Callias, et quod «singulare
et sensibile, de his autem alia; nam et homo et animal uterque eorum est. Illa
vero, ipsa quidem, de aliis praedicantur, de his» autem, alia priora non
praedicantur. «Alia autem et ipsa de aliis, et de his alia: ut homo de Callia,
et de homine animal.» Quoniam ergo quaedam [0887B] eorum quae sunt, de nullo
nata sunt dici palam, (nam sensibilium pene unumquodque est hujusmodi, ut de
nullo praedicetur, nisi secundum accidens; dicimus enim quandoque album illud
Socratem esse, et veniens, Calliam) sane inepta videtur haec distributio, nisi
sensibile contingat praedicari, non tamen de alio, nisi secundum accidens. Si
enim nec de se, nec de alio, ut secundum accidens, praedicatur, nec dicti
veritas, nec ratio constat exempli. Quod si nec subjici res sensibilis potest,
Aristotelem nullus esse mentitum ambigit aut nugatum. Itaque hic, sicut et
alibi, exsecutus est, quod decet liberalium artium praeceptorem, agens, ut dici
solet, Minerva pinguiori, ut intelligeretur; nec in generibus et speciebus hanc
statuit difficultatem, [0887C] quam ipsi doctores nequeunt intelligere, nedum
sufficiant aliis explanare. Ex hac Minervae pinguedine, dictum est illud in
Topicis: Differentiae omnes, aut species, aut individua erunt, siquidem sunt
animalia; nam unumquodque animalium, aut species est, aut individuum. Similiter
et illud Boetii: «Omnis species est suum genus.» Nam omnis homo animal, omnis
albedo color. Quid ergo prohibet, juxta hanc licentiae rationem, ea quae sunt
sensibilia, vel praedicari vel subjici? Nec opinor auctores hanc vim imposuisse
sermoni, ut alligatus sit ad unam, in juncturis omnibus, significationem, sed
doctrinaliter sic esse locutos, ut ubique serviant intellectui, qui
commodissimus est, et quem ibi haberi prae caeteris ratio exigit. Hoc [0887D]
ipsum ergo quod dicitur praedicari, ab adjunctis, plures significandi contrahit
modos. Poterit tamen forte ubique aliquam quodammodo convenientiam vel
inhaerentiam designare.
Nam, cum sermo de sermone jungibilitatem quamdam terminorum verae affirmationis
innuit, cum de re sermo dicitur praedicari, ostenditur, quod ei talis nuncupatio
aptatur. Rem vero de re praedicari interdum notat, quoniam hoc est hoc, puta
[0888A] Plato homo; interdum quoniam hoc participat hoc, utpote subjectum
accidente. Nec erubesco confiteri quod res de re praedicetur in propositione,
etsi res in propositione non sit; cum hoc in mente mihi versetur, quod res
significetur praedicato termino verae affirmationis, cujus subjecto aliqua de re
agitur, aut res aliqua significatur. Itaque non adversandum litterae arbitror,
sed amicandum, eique mos gerendus est, in admittenda licentioris verbi
indifferentia, nec ad omnem translationem, aut usurpationem dyscolae, ut
creditur, dictionis, lectorem, vel auditorem decet dentem exercere caninum.
Quod male fers, assuesce, feres. Et plane ingratus est, et tam impudentis quam
imprudentis ingenii, qui ad omnia, se docentis, verba movetur, [0888B] et ei in
aliquo obtemperare detrectat. Sequamur ergo figuras auctorum, et «singula dicta
pensemus ex causis dicendi;» inde enim fidelis sumenda est intelligentia. Sed et
rei nomen latius pateat, ut possit universalibus convenire, quae sic, auctore
Aristotele, intelliguntur abstracta a singularibus, ut tamen esse non habeant,
deductis singularibus: hoc enim, sicut ait, illa asserunt, qui genus unum numero
esse dicunt. Id autem faciunt, qui formas solas ponunt; ideas scilicet, quas cum
auctore suo Platone, quoties datur occasio, vehementer impugnat. Unde, licet
Plato coetum philosophorum grandem, et tam Augustinum quam alios plures
nostrorum, in statuendis ideis habeat assertores; ipsius [0888C] tamen dogma in
scrutinio universalium nequaquam sequimur: eo quod hic Peripateticorum principem
Aristotelem, dogmatis hujus principem profitemur. Magnum quidem est, et quod
Boetius in secundo commento super Porphyrium, minus arduum fatetur, tantorum
virorum dijudicare sententias; sed ei qui Peripateticorum libros aggreditur,
magis Aristotelis sententia sequenda est; forte non quia verior, sed plane quia
his disciplinis magis accommoda est. Ab hac autem longissime videntur abscedere,
tam illi, qui genera et species, voces esse constituunt, aut sermones, quam
alii, qui praemissis de rerum investigatione opinionibus, distrahuntur. Et
quidem omnes ab Aristotele puerilius aut stolidius evagantur, quam Platonici,
cujus sententiam [0888D] agnoscere dedignantur.
Haec opinor debere sufficere, quod nec fideliter cum Porphyrio, nec utiliter cum
introducendis versentur, qui omnium, de generibus et speciebus, recensent
opiniones, omnibus obviant, ut tandem suae inventionis erigant titulum: cum hoc
a proposito auctoris omnino dissideat, et «retundat ingenia auditorum,» et aliis
articulis, aeque necessarius scitu, locum inquisitionis esse non sinat.
LIBER TERTIUS.
[0889]
[0889A] Anni fere viginti elapsi sunt, ex quo me ab officinis et palaestra eorum
qui logicam profitentur, rei familiaris avulsit angustia, et consilium amicorum
quibus non obtemperare non potui. Exinde, ut ex animi mei sententia verum
fatear, nec in transitu, vel semel dialecticorum attigi scripta, quae, vel in
artibus, vel in commentariis, aut glossematibus scientiam pariunt, aut retinent,
aut reformant. Aliis namque, et non modo diversis, sed adversis fere
occupationibus interim distractus sum; ut vix vel ad horam, et hoc quodammodo
furtim, philosophari licuerit. Siquidem Alpium juga transcendi decies, egressus
Angliam; Apuliam secundo peragravi; dominorum et amicorum negotia in Ecclesia
Romana saepius gessi, et emergentibus variis causis [0889B] non modo Angliam,
sed et Gallias multoties circumivi. Ad haec, cura rei familiaris, sollicitudinum
concursus gerendorum instantia, litteris dare operam non sinebant. Unde me
excusatiorem habendum puto in his, quae obtusius et incultius a me dicta lector
inveniet. Ariditas enim linguae, torpor sensuum partim praemissis, partim
curialibus nugis ascribenda sunt, partim adversarii dolo et impudentiae, qui
instantia pervicaci provocavit incautum, et utcunque respondere coegit invitum.
Mihi itaque illud ethicum facit
Omnia fert aetas, animum quoque; saepe ego longos
Cantando puerum memini me condere soles:
Nunc oblita mihi tot carmina, vox quoque Moerim
Jam fugit ipsa. [0889C]
Nonne ergo mecum inique agitur, si illa juvenilis exigatur agilitas, si
alacritas ferventis ingenii, si memoriae fides in tanto tumultu rerum, et
aetate, circa seria duntaxat occupata, nisi quatenus aut infirmitas carnis, aut
negligentia spiritus ex his suborta, per fomitem peccati, malitia serietatem
minuit aut exstinguit? Utique sicut virtus, quae annos praevenit, sic et illa,
quae deficientes non deserit, acceptatur. Insignem fecit Ascanium leo immanis
prostratus a puero, et accessit Entelli titulis, emerito seni cedens triumphis
inclytus Dares: «Gloriosissimum enim est, si virtuti natura cedere videatur.»
Ego autem jam emeritus et tam aetatis [0889D] quam professionis, aut ordinis
privilegio, si jura procederent, tutus, quodammodo protrahor ad arenam, et
deserta et desueta cogor instaurare certamina. Conditio dura et dira mihi
proponitur, ut aut conflictum ineam, quod non expedit; aut, quod omnino
perniciosum est, victus confessione, turpi mendacio acquiescam. Turpitudinem
itaque malui declinare; cui aut soli, aut prae caeteris, philosophantis
propositum adversatur. Et quia propriis [0890A] non abundo, amicorum omnium
jaculis indifferenter utor. Non enim, more coaetaneorum nostrorum, domestica
negligo instrumenta; sed ea tanto familiarius apprehendo, quanto ea certius novi
esse fidelium munera amicorum. Rerum enim veritas permanet incorrupta, nec
unquam, quod in se verum est, attestatione novi auctoris evanescit. Quis autem,
nisi insulsus, aut ingratus, propositum habebit authenticum, eo quod illud
Coriscus Brisso protulit, aut Melissus, aeque omnes ignoti, nisi quatenus ab
Aristotele exempli gratia, nominati sunt? Et illud idem reprobabit, eo quod a
Gilleberto, Abaelardo, et Adam nostro, sit prolatum? Utique non sum ex eis, quia
bona temporis sui oderunt, et coaetaneos suos invideant commendare posteritati.
[0890B] Nemo nostrorum, quem noverim, asseruit quoniam non est contradicere, aut
quod moveri non contingit, aut stadium pertransire, aut quia terra movetur,
quoniam omnia secundum Heraclitum moveri contingit; qui, sicut ait Martianus:
. . . Ardet dum totus in igne est, Ex quo omnia primordialiter composita esse
contendit. Et hae quidem acceptae sunt opiniones veterum, eo ipso quod veteres:
et nostrorum longe probabiliores et fideliores, eo quod nostrorum sunt,
reprobantur. Dicat unusquisque quod sentit. Ego hoc ab invidia plerumque
arbitror provenire, cum unusquisque in eo suae reputet derogatum, in quo aliquid
laudi collatum est alienae. Ast ego propriam gloriam non affecto, sed illius a
quo est quidquid in me, vel in aliis bonum [0890C] est. Et illorum honorem
desidero, qui mihi contulerunt modicum illud quod scio vel opinor, quoniam
academicus sum, idemque mei profectus non erubesco laudare auctores. Ut enim ait
Plinius: «Boni ingenii laudabilis indoles est, per quos profeceris, confiteri.»
Illi quoque qui hoc ipsum nunc in me carpunt, quandoque, auctore Deo, bonorum
laudabuntur auctores, quia eos virtutis manet gloria, et beneficio temporis,
coaevorum invidia evanescet. Ergo procedat oratio, et quae antiquatae occurrent
memoriae de adolescentiae studiis, quoniam jucunda aetas ad mentem reducitur,
compendiose percurrat qui prae caeteris, et qualiter legendi sunt alacri
commemoratione revolvens. Quae vero [0890D] praetermissa, aut vitiose dicta
fuerint, oblivioni, tempori et occupationibus imputentur.
CAP. I. Quomodo Porphyrium legi oporteat, et alios auctores.
Equidem ex animi mei sententia, sic omnem librum legi oportet, ut quam facillime
potest, eorum, quae scribuntur, habeatur cognitio Non enim occasio quaerenda est
ingerendae difficultatis, sed ubique facilitas generanda. Quem morem secutum
[0891A] recolo Peripateticum palatinum. Inde est, ut opinor, quod se ad puerilem
de generibus et speciebus, ut pace suorum loquar, inclinavit opinionem: malens
instruere et promovere suos in puerilibus, quam in gravitate philosophorum esse
obscurior. Faciebat enim studiosissime, quod in omnibus praecipit fieri
Augustinus, id est «rerum intellectui serviebat.» Itaque sic Porphyrius legendus
est, ut sermonum, de quibus agitur, significatio teneatur, et ex ipsa superficie
habeatur sensus verborum; sic enim satis introductorius erit, et facili
brevitate conspicuus. Sufficiat ergo introducendo nosse, quia nomen generis
multiplex est, et a prima institutione significat generationis principium, id
est parentem a quo, vel locum in quo quis genitus est. [0891B] Unde Polynices ab
Adrasto genus interrogatus, ait utrumque complectens,
Cadmus origo patrum, tellus Mavortia Thebae. (STAT. Theb. I.) Deinde hinc
translatum est, ad significandum id quod de differentibus specie in quid
praedicatur. Item et species multipliciter dicitur; nam ab institutione formam
significat, quae in lineamentis membrorum consistit: unde et speciosus, idem est
formoso. Hinc autem sumptum est, ad significationem ejus, quod, inquit, de
differentibus numero praedicatur. Unde constat nomina haec, non esse secundae
impositionis, sed cum primae sint, ex translatione devocari ad aliam
significationem. Quod quia non ornatus, sed necessitatis causa, contingit,
[0891C] aequivocationi comparatur. Tertiam ejusdem apponit Boetius
significationem, dicens, formam substantialem speciei, puta humanitatem, hominis
speciem appellari. Sed hanc subtilem speciem nominat, et ex industria asserit, a
Porphyrio praetermissam, ne nimia gravitate introducendorum animos retardaret.
Quid ergo sibi voluit qui non modo hanc contra consilium auctoris, sed quidquid
aliud excogitari potest, adjiciunt? Hoc credo appetunt, ut videantur multa scire
et benedixisse, cum id egerint, ut minus fuerint intellecti. Idem fiat in
differentia, proprio et accidente. Vocabulorum simpliciter aperiantur
significationes, apprehendatur illa, quae proposito congruit, per descriptiones
certissimas, deinde singulorum sequantur [0891D] divisiones. Postremo
differentiae singulorum ad singula, sicut occurrunt, in superficie assignentur:
et Porphyrium perlegisti.
Littera enim suaviter excutienda est, et non more captivorum acerbe torquenda,
donec restituat quod non accepit. Porro austerus nimis et durus magister est,
tollens quod positum non est, et metens quod non est seminatum, qui Porphyrium
cogit solvere, quod omnes philosophi acceperunt; cui satisfactum non est, nisi
libellus doceat, quidquid alicubi scriptum invenitur. Plane veritas est amica
simplicitati; et «qui indebitum exigit, quod debitum erat accipere, saepissime
demeretur.» Quidquid autem litterae facies indicat, lector fidelis [0892A] et
prudens interim veneretur ut sacrosanctum, donec ei alio docente, aut Domino
revelante, veritas plenius et familiarius innotescat. Quod enim unus fideliter
et utiliter docet, alter aeque fideliter et utiliter dedocet. Siquidem recte
docentis officium pro ratione temporis et personae, quod cuique noverit
expedire, dispensat. Nam Porphyrius, corpus asserit esse genus hominis, quoniam
et animalis. Aristoteles autem hoc dedocet, et eorum purgat errorem, qui genus
secundum quid opinantur de specie praedicari; non enim secundum quid de specie
praedicatur. Ex quo palam est, visibile aut sensibile, non esse genus animalis,
praedicantur enim secundum quid, id est secundum corpus, non animam: quare,
inquit, corpus non erit genus [0892B] animalis, eo quod pars est. Nullo enim
modo pars de toto praedicatur: ita quidem, si locutio propria; nam in figuratis
nihil prohibet. Tradunt utique grammatici, tropum locutionis esse, qui
Synecdoche appellatur, et nomen totius, parti, et itidem partis nomen, toti
attribuit; res enim, dignioris aut notioris partis, plerumque suscipit nomen.
Unde homo, qui ex anima constat et corpore, et sicut Cicero, Apuleius, et quod
majus est, Hieronymus, Augustinus et multi alii, tam nostrorum quam gentilium,
testantur, non magis est corpus quam anima, sed quodammodo minus corporis
censetur nomine secundum publicum usum, quoniam pars illa evidentior est, et
sensibus notior; aeque tamen verum est, sed a solis philosophis recipitur,
[0892C] ipsum esse animam. Nec tamen ob hoc, esse incorporeum sequitur; quoniam,
ut aiebat Abaelardus, negatio vehementior est. Figurativae quoque locutionis
progressum inhibebat; eo quod figuras non licet extendere, quae ipsae non
recipiuntur, nisi cum expedit. Nullum autem genus figuraliter aut translative,
de specie praedicatur, semper enim, et proprie verum est de omni eo, cujus est
genus. Si quid autem, non modo in Porphyrio, sed in quavis scripturarum,
intellectu difficilius occurrit, non statim deterreat legentem, aut audientem,
sed praecedat; quia se invicem interpretantur auctores, et singulae scripturae,
vicissim sunt indices aliarum, unde legentem, plurima, aut nulla, aut paucissima
latent.
CAP. II. De categoriarum utilitate et instrumentis. [0892D]
Categoriarum liber Aristotelis, elementarius est, et accedentis ad logicam
quodammodo infantiam excipit; tractat enim de sermonibus incomplexis, in eo quod
rerum significativi sunt, quo nihil prius est apud dialecticum. Praemittit autem
de aequivocis, univocis et denominativis, quoniam eorum notitia definienti,
dividenti et colligenti plurimum necessaria est. Siquidem aequivocatio multos
inducit errores, si lateat, et negotiantes impedit, si unus nesciat quo ferat
alius intellectum. Manifestato autem, ut ait Aristoteles, quot modis dicatur, et
ad quid ferens ponat, ridiculosus videbitur interrogans, si non ad hoc sermonem
faciat. Utilis [0893A] autem et ad non paralogizari, et ad paralogizare.
Scientes enim quoties dicitur, non paralogizabimur; sed sciemus si non ad idem
sermonem faciat, qui interrogat, et ipsi interrogantes, poterimus paralogizare,
semper quidem, si eorum quae multipliciter dicuntur, alia fuerint vera, alia
falsa: nisi et his qui respondet noverit quoties dicitur. Univocorum quoque et
denominativorum, adeo necessaria est cognitio, ut haec tria scilicet aequivoca,
univoca et denominativa, asserat Isidorus categoriarum instrumenta; siquidem,
quaecunque praedicantur, aut aequivoce, aut univoce, aut denominative, suis
applicantur subjectis. Aequivoce quidem, si non eodem sensu; univoce, si eodem;
denominative, si non prorsus eodem, nec prorsus [0893B] alio, sed adjacente sibi
vicinitate quadam intellectu verborum, sicut manente conformitate vocum. Sic a
bonitate bonus, a fortitudine fortis dicitur, ut ex ipsa verborum forma
perpendatur quodammodo adjacens intellectus. Unde ex opinione plurium, idem
principaliter significant denominativa, et ea, a quibus denominantur; sed
consignificatione diversa aiebat Bernardus Carnotensis, quia albedo significat
virginem incorruptam; albet, eamdem introeuntem thalamum aut cubantem in toro;
album vero, eamdem, sed corruptam.
Hoc quidem quoniam albedo, ex assertione ejus, simpliciter, et sine omni
participatione subjecti, ipsam significat qualitatem; videlicet coloris speciem,
disgregativam visus. Albet autem, eamdem [0893C] principaliter, etsi
participationem personae admittat. Si enim illud excutias, quod verbum hoc, pro
substantia significat, qualitas albedinis occurret, sed in accidentibus verbi,
personam reperies. Album vero, eamdem significat qualitatem, sed infusam
commistamque substantiae, et jam quodammodo magis corruptam. Siquidem nomen
ipsum pro substantia subjectum albedinis, pro qualitate, significat colorem
albentis subjecti. Videbatur etiam sibi tam de Aristotele, quam de multorum
auctoritatibus niti. Ait enim, album nihil aliud significat quam qualitatem.
Multa quoque proferebat, undique conquisita, quibus persuadere nitebatur, res
interdum pure, interdum adjacenter [0893D] praedicari, et ad hoc denominativorum
scientiam perutilem asserebat. Habet haec opinio, sicut impugnatores, sic
defensores suos. Mihi pro minimo est ad nomen in talibus disputare, cum
intelligentiam dictorum sumendam noverim ex causis dicendi. Nec sic memoratas
Aristotelis, aliorumve auctoritates interpretandas arbitror, ut trahatur istuc,
quidquid alicubi dictum reperitur. Nam apud eumdem motus de animali, vigilatio
de bipede, astruitur praedicari: et sic plura. Alioquin analyticorum exempla,
non recte procederent, et apud eumdem: quod si caecitas et caecum esse, idem
essent, de eodem praedicarentur. Nunc autem homo, caecus dicitur; caecitas vero,
minime. Non est itaque ex levi occasione verbi, menti auctorum praejudicandum,
[0894A] quae ex circumstantia sermonis pensanda est. Non enim omnis dictio
semper eodem formatur schemate. Plane denominativa, non eumdem his a quibus
denominantur, intellectum significant, nec in eamdem rem descendit animus his
auditis, nec eorumdem appellativa sunt; a se enim invicem plerumque removentur,
et ad ea sequitur contradictio. Interdum tamen se patienter admittunt, et de
eodem simul, vel de se invicem praedicantur denominative conjugata. Nam et
bonitas bona, una unitas dicitur. Regulare tamen est, ut ad ea sequatur
contradictio, quod tamen ex causa consignificationis magis, quam significationis
asserunt evenire. Et hoc quidem probabiliter: an satis vere, dijudicent periti.
Nam ad ea, quae idem significant, [0894B] ex causa significationis duntaxat,
sequitur contradictio. Singularis enim numerus positus ejusdem nominis pluralem
tollit, ut si quid homo est. Illud homines non est. Nihil equidem refert, unde
proveniat, cum eo tendat dialectices tota intentio, ut sermonum vim aperiat, et
ex eorum praedicatione, examinandi veri et statuendi, scientiam assequatur. Hoc
agit, sive dividat, sive definiat, sive colligat, sive ea, quae fuerint
collecta, resolvat. Ergo denominativa, significant quodam modo qualia ex
aliquibus, illa vero, a quibus denominantur, notant a quibus qualia. Nam
fortitudo significat, ex quo quis fortis; fortis autem, qualis quis ex
fortitudine: unde et fortitudinis dicitur nomen, non ut cujus, sed ut ex quo;
indicat enim causam. [0894C] Hinc est illud Gregorii: «Angelus nomen officii
est, non naturae,» siquidem ex officio est, sed personae, significatque, ut
dictum est, quodammodo quale quid illo ministret officio. Plura sunt ad hunc
modum, ut consul, dignitatis; studiosus, virtutis: Platonicus, Socraticus,
professionum sunt nomina; praedictas itaque res significant. Ex quo liquet
quoniam significare, sicut et praedicare, multipliciter dicitur; sed quis modus
familiarissimus sit, discernere palam est. Inde est quod justus, et similia,
passim apud auctores, nec dicuntur justum, nunc justitiam significare, vel
praedicare. Sed aut omnino non convertitur, aut rarissime invenitur; si tamen
hoc alicubi, quod justitia justum [0894D] significet, aut praedicet. Boetius
autem in libro De Trinitate: «Cum, inquit, dico Deus justus est, qualitatem
videor praedicare; sed praedico substantiam, imo, eam quae est supra
substantiam.» Quare, inquam, qualitatem videbitur praedicare, si hoc nomen
justus non praedicet qualitatem. Tale est illud Aristotelis, qualitatem
significant, ut album; quantitatem, ut bicubitum. Sic utique quia dantur a
qualitate vel quantitate, ita et qualitatem praedicant, quam apposita
demonstrant inesse subjectis: interdum dicuntur significare qualia, quoniam
appositione sua declarant qualia sint subjecta. Sed haec a se, si sit benignus
interpres, non multum distant, etsi audito albus intelligatur in quo albedo; cum
autem albedo dicitur, non intelligatur [0895A] in quo talis color, sed potius
color faciens tale. Illud vero quod audita voce concipit intellectus, ipsius
familiarissima significatio est.
CAP. III. Quae sit praedicamentorum conceptio, et quibus contenta sit sobrietas
philosophantium.
Quia ergo aut aequivoce, aut univoce, aut denominative, ut sequantur
indifferentiae rationem, singula praedicantur; ipsaque praedicatio quaedam
ratiocinandi materia est, praedicamentorum praemissa sunt instrumenta, quae
negotiantium ex arte operam impediunt, aut promovent, aut procurant; nam
multivoca, et diversivoca, quae Boetius adjicit, magis ad grammaticam pertinent.
Multivoca autem sunt, cum in ejusdem rei intellectum et nominationem, plura
verba concurrunt: ut ensis, mucro, gladius. [0895B] Diversivoca, quae sensu et
voce diversa sunt: ut homo, lapis. Rationem vero indifferentiae, quam semper
approbamus, liber iste commendat prae caeteris, etsi ubique diligenter
inspicienti, manifesta sit. Agit enim nunc de significantibus, nunc de
significatis, aliorumque doctrinam facit nominibus aliorum. Sunt qui librum
istum, quoniam elementarius est, inutilem fere dicunt, et satis esse putant ad
persuadendum, se, in dialectica disciplina et apodictica, esse perfectos, si
contempserint vel ignoraverint illa, quae in primo commento super Porphyrium,
antequam artis aliquid attingatur, docet Boetius praelegenda. Longe mihi alia
mens est, nec video quomodo, sine isto, quis magis possit esse logicus, quam
sine litteris litteratus. Hinc enim [0895C] quid in rebus singulare, quid
universale, quid substantia, quid accidens, quid in sermonibus aequivoce, quid
univoce, quid denominative dicatur, conspicuum est. Hinc incomplexorum
significatio innotescit, hinc rectissime investigationis docetur modus, hinc ad
notitiae perfectionem prima et dilucida patet via. Siquidem ad habendam
perfectam cujusque rei notitiam, Peripateticae disciplinae, quae in
investigatione veri laborat, prae caeteris videntur ista sufficere. Primo quidem
nosse de aliquo an sit; deinde, quid, quale, quantum, ad aliquid, ubi, quando
sit, quomodo situm, quid habeat, faciat, patiatur.
Novissima speculatio est in singulis quare sit; et quae jam non modo ad
angelicam perfectionem, sed [0895D] ad divinae majestatis praerogativam accedit;
ei namque soli rerum omnium causa innotuit cujus voluntas omnium primaeva causa
est, et qui quatenus voluit, singulis, cur ita sit, voluit revelare: «Omnia
namque ad plenum nosse, divina; in nullo labi, angelica; in plurimis bene
sentire, humana perfectio est.» Cumulus itaque scientiae, in hoc duodenario
solidatur. Investigatio philosophica, undenarii sobrietate contenta est; et, si
ultra progreditur, profectum suum gratiae ex magna parte ascribit. Nam
pulsantibus aperit gratia, et voluntatem suam, quae originalis omnium causa est,
revelat Dominus his, qui ex toto corde quaerunt eam. Porro logicus decem
institutionis suae elementa cognoscit, et cum in his plene fuerit educatus, in
[0896A] parte contradictionis adversarium pergit ex intentione plenius
convincere. Hae ergo, quae dicuntur naturales, et quodammodo elementares sunt,
praejacent quaestiones, scilicet, quid, quantum, quale, etc.
Et exinde, cum in his gymnosophistae fuerint instituti, contradictionem formant,
eamque, ut dici solet, in arcto campo distrahentes, ad reprimendam partem
oppositam, rationis suae nituntur aculeis, tendit enim quisque evacuare, quod
apud alium statutum est. Sed quia naturalium prima est inquisitio, in ipsa primo
decem praedicamenta formata sunt, excogitatique sermones, quibus de his, quae
primo occurrunt sensui aut intellectui, qualia sint corpora aut spiritus, quid,
quantum et quale esset, [0896B] aut secundum caeteras quaestiones naturaliter
procedentes, declaretur unumquidque eorum. Unde et praedicamenta dicta sunt,
sive in sermonibus, sive in rebus, decem genera praedicabilium, quae sic ad
singulares individuasque substantias applicentur, quae de ipsis judicent quid
sint, quantum, quale, ad aliquid, ubi, quando, situm, quid habeant, faciant aut
patiantur. Primum itaque praedicamentum est in his, quae de aliqua substantiarum
indicant quid sint. Secundum in his quae quantum, tertium ad aliquid, quartum
quale, quintum ubi, sextum quando, septimum situm esse, octavum habere, nonum
facere, decimum pati. Et haec quidem sic multiplicata sunt, quoniam apud
philosophos maxime vigebat speculatio corporalium, cum ante Zenonem, aut nullus,
[0896C] aut pauci admodum, aliquid de anima, aut spiritibus incorporeis recte
senserint. Hic enim est, sicut Hieronymus auctor est, qui immortalitatem
tradidit, animarum. Utique situm esse, et quaedam alia, vix congrue poterunt
spiritibus applicari, quoniam haec praedicamenta, pro parte corporibus praecipue
addicta sunt. Prima itaque contemplatio, et quodammodo naturaliter
philosophantium, versatur in speculatione substantiarum, sequens autem,
mathematica est, imitaturque naturam. Unde mathemathicus ab antiquis dictus est
«simia naturalium philosophorum.» Sicut enim naturae scrutator, inquirit de
Cleonte, aut Callia, quid sit, aut qualis, aut quantus, sic mathematicus, cum
substantiam [0896D] ejus abstraxerit, inquirit de ea quid sit, aut qualis, aut
quanta, et deinceps, naturalium more philosophorum, ad ulteriora progreditur.
Sed apud eos, qui purioris philosophiae vigent acumine, pridem receptum est,
secundae mathesi locum non esse, ne philosophicus labor procedat in infinitum,
et semper vagetur inquisitio, quae semper tendit ad finem. Utique jam spoliatus
omnino amplius nudari non potest, et sive formam a materia abstraxeris, sive
materiam subduxeris formae, superfluus erit exinde labor, aut circumstantiis et
proprietatibus, quas non admittit, vestire formam, aut quas illa non habet,
spoliare materiam. Ergo quidquid ultra tentatur, non constitutio naturae, sed
figmentum animi est, subtilitate mathematica laborantis.
Cum enim [0897A] quaeritur quid est albedo, et respondetur color talis, quidquid
ei ad subsistentiae discretionem adjicitur, aut effectum redolet, et sic
substantiae obnoxium est, aut potestatem sapit, cujus forte operatio nondum est.
Quod si processerit inquisitio, ut quaeratur quanta, aut ubi sit ad corporalium
diverticula fugiendum est. Unde pauciores illos credo peragrasse philosophos,
qui naturae arbitrio mathematicum per omnia coaequant: opinantes in aliis
inveniri haec genera praedicamentorum, quae in corporibus et spiritibus
manifesta sunt. Omnia ergo genera speciesque substantiarum, et qualitatum,
aliorumque, primo ingerunt praedicamento, quoniam appositione generis speciei
primae satisfit quaestioni, id est declaratur de aliquo quid ipsum sit. Deinde
pro [0897B] genere quaestionum sequentia disponunt. Hoc quidem ab Aristotele
videtur alienum, ait enim: manifestum quoniam quidquid est, significat quandoque
quidem substantiam, quandoque autem quale, quandoque aliquid aliorum
praedicamentorum; nam, quando posito homine, dixerit ipsum hominem esse vel
animal, et quid est dicit, et substantiam significat. Quando vero posito albo
colore, quod positum est, dixerit colorem esse, quid est, dicit, et quale,
significat. Sic posita cubitali magnitudine, si dixerit eam esse magnitudinem,
quid est, dicit, et quantum significat. Similiter autem et in aliis, unumquodque
enim talium, sive idem de eodem dicatur, sive genus, de hoc quid est significat;
quando autem de alio, non quid est significat, sed quantum, [0897C] aut quale,
aut aliquid aliorum praedicamentorum. Equidem non hic videtur auctor exprimere,
quod in eodem praedicamento, etsi eumdem modum habeant praedicandi, sint omnia
genera, aut quod novem genera accidentalium rerum non praedicentur de
substantiis, aut quod eodem modo praedicentur de subjectis et de contentis suis.
Isidorus, Alcuinus, et quidam alii sapientum, omnia alia de primis substantiis
asserunt praedicari, et sententiam plenissimam decem praedicamentorum
absolutione perficiunt, ut in hoc eorum patet exemplo: «Augustinus, magnus
orator, filius illius, stans in templo, hodie infulatus, disputando fatigatur.»
Perfecta enim sententia est, et subjecti, id [0897D] est illius de quo agitur,
substantiam, qualitatem et quantitatem, cum caeteris, indicat; etsi forte minus
proprium dederit quantitatis exemplum. Utique sicut primam substantiam, suis
informatam accidentibus, parens omnium natura creavit, sic et singularia
accidentia, quibus eadem informatur, substantiis singularibus concreavit. Ea
vero quae intelliguntur a singularibus abstracta, qualia sunt secundae
substantiae, ut dictum est, quaedam ex ratione probabili, animi figmenta sunt.
Et quidem sicut in substantiis hae primae dicuntur, quae revera substantiae
sunt, et singularitate essentiae accidentibus subjacent; illae vero secundae,
quae ex conformitate singularium intellectu non casso concipiuntur; sic et
primae, ratione proportionis, possunt dici quantitates [0898A] et qualitates,
quae primis singulariter insunt, et secundae quantitates, et sic in aliis, quae
a singularibus quadam ratione similitudinis, abstrahuntur. Constat autem, ut ait
Isidorus, appellatas esse categorias, eo quod non possunt nisi ex subjectis
agnosci. Unde et praedicamenta recte nominantur, eo quod rebus praesentibus,
quas constitutio naturae ostendit, dicata, id est addicta sunt. Dicare siquidem,
addicere est, juxta illud Virgilii:
Connubio jungam stabili propriamque dicabo.
Sic autem addicta sunt aliis, ut agnosci nequeant sine illis. Nam, ut praemissum
est, si phantasiae rerum volvantur in mente, inanis est conceptio, si exemplum
ejus inveniri non potest in re subjecta. [0898B] Siquidem «universitas
singularium, historia naturae est, a qua eximitur,» quidquid in rebus actualiter
nequaquam invenitur. Et quoniam agnoscuntur ex subjectis, talia sunt, ut ait
Boetius, praedicata, qualia subjecta permiserint. Unde virtus praedicamentorum,
quae in operibus naturae viget, circa divinam excellentiam evanescit. Illuc enim
tracta verba mutantur omnino, aut falsa sunt; multiplicatur et labor cum errore
eorum, qui vim praedicamentorum extendunt ad omnia, et fines naturalium
excedentes, subvertunt integritatem artis, dum regulas non patiuntur suis
generibus limitari. Omnis enim regula, et universitas omnis, alicui generi
accommodata est, cujus ambitum si lasciviendo excesserit, illico vitiatur.
Profecto rerum [0898C] praedicamentalium, et sermonum, perutilis est notitia et
evidens ab Aristotele disciplina, universa describit, dividit et docet quae
veniant ad comparationem, quae susceptibilia contrariorum sint, quae sint,
quorum contraria, quae totius contrarietatis ignara: exemplum relinquens
posteris quo ad veri notitiam compendiosissime pervenitur. Et quia multiplicitas
sermonum, plerumque intelligentiam claudit, quoties dicatur unumquodque docet
esse quaerendum. Eo enim pertinet, quod in oppositis, et his, quae prius aut
simul, dicuntur et in speciebus motus, et hujusmodi modis librum explevit. Nihil
enim utilius ad scientiam, aut victoriam, distinctione eorum, quae multipliciter
proferuntur. Contingit [0898D] autem tractu temporis, et acquiescente utentium
voluntate, multiplicitatem sermonum nasci, itemque exstingui. Nam apud
Aristotelem «cultellus acutus, anguli acuti,» esse significabat, cum modo potius
videatur indicare facile secantis acumen, sic enim dicitur: «gladius bis
acutus,» quoniam utrinque facile secat. Quamvis et hoc perspicacius intuenti ab
acumine angulorum appareat evenire, corpus enim acutissimum est, ubi in angulo
acutissimo coeunt superficies ejus. Nam si obtusus superficierum coeuntium
fuerit angulus, et corpus obtusum esse in aliquo multiplicius dicitur, quam
Aristotelis tempore diceretur, et quae tunc verba aliquam, nunc forte nullam
habent significationem, siquidem
[0899A] Multa renascentur quae jam cecidere, cadentque,
Quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus,
Quem penes arbitrium est, et jus, et norma loquendi; (HORAT. Ars poet. 70.) sed
plane magis dedocent quam erudiunt, qui in hoc libello legunt universa, et eum
brevitate sua contentum esse non sinunt. Quidquid alicubi dici potest hic
congerunt quibus gravior esse videtur confessio, quam ignorantia veri. Deridebat
eos noster ille Anglus Peripateticus Adam, cujus vestigia sequuntur multi, sed
pauci praepediente invidia profitentur, dicebatque se aut nullum, aut auditores
paucissimos habiturum, si ea simplicitate sermonum et facilitate sententiarum
dialecticam [0899B] traderet, qua ipsam doceri expediret. Habui enim hominem
familiarem assiduitate colloquii, et communicatione librorum, et quotidiano fere
exercitio super emergentibus articulis conferendi. Sed nec una die discipulus
ejus fui, ei tamen habeo gratias, quod eo docente plura cognovi, plura ipsius,
quoniam aliud ratione consulta praeelegeram, ipso arbitro reprobavi. Itaque hic,
sicut ubique, facilitati arbitror serviendum. Neque haec omnia eo praelibavi
proposito, ut ubique dicantur; sed ne sileantur ubique, quae alicubi dici
expedit, librum commendavi. Nec poenitet, quoniam revera commendabilis est.
Caeterum si plus justo charitati indulgeatur, quae ad prima artis elementa
studiosius rudes et detrectantes invitat,
[0899C] .....Sic pueris olim dant crustula blandi
Doctores, elementa velint ut discere prima: (HORAT. Sat. I, 25.) et quia ei a
plerisque amplius derogatur, eo vehementius commendatur; ut enim ait
Aristoteles: «omnino insistenti omnino est adversandum.»
CAP. IV. Quae sit conceptio et utilitas Periermeniarum, vel rectius
Periermenias.
Liber Periermeniarum vel potius Periermenias, ratione proportionis syllabicus
est, sicut praedicamentorum elementarius; nam elementa rationum, quae singulatim
tradit in sermonibus incomplexis, iste colligit et in modum syllabae comprehensa
producit ad veri falsique significationem. Tantae quidem [0899D] subtilitatis
est habitus ab antiquis, ut in praeconium ejus celebratum ferat Isidorus, quia
Aristoteles quando Periermenias scriptitabat, «calamum in mente tinguebat.»
Caeterum (ut pace omnium loquar) quidquid in isto docetur libro, compendiosius
et manifestius poterit quilibet doctorum, quod et multi faciunt, excepta
reverentia verborum, in doctrinalibus parare rudimentis, quas introductiones
vocant: vix est enim aliquis, qui haec ipsa non doceat, adjectis aliis, non
minus necessariis. Hoc utique, quia sine his, artis scientia comparari non
potest. Percurrunt itaque quid nomen, quid verbum, quid oratio, quae species
ejus, quae vires enuntiationum, quid ex quantitate sortiantur, aut qualitate,
quae determinate verae sunt [0900A] aut falsae, quae quibus aequipolleant, quae
consentiant sibi, quae dissentiant, quae praedicata divisim, quae conjunctim
praedicentur, aut conversim, et quae non: item quae sit natura modalium, et quae
singularium contradictio. In his autem articulis operis hujus praecipue summa
consistit, habetque sicut sententiarum subtilitatem, ita non mediocrem
difficultatem verborum. Utrisque vero habenda est gratia, quoniam et sensus
erudiunt, et verba exercent. Praeterea reverentia exhibenda est verbis auctorum,
cum cultu et assiduitate utendi, tum quia quamdam a magnis nominibus
antiquitatis praeferunt majestatem, tum quia dispendiosius ignorantur, cum ad
urgendum aut resistendum potentissima sunt. Siquidem ignaros in modum turbinis
[0900B] rapiunt, et metu perculsos exagitant, aut prosternunt; inaudita enim
philosophorum verba tonitrua sunt. Licet itaque modernorum et veterum, sit
sensus idem, venerabilior est vetustas. Dixisse recolo Peripateticum Palatinum,
quod verum arbitror, quia facile esset aliquem nostri temporis librum de hac
arte componere, qui nullo antiquorum, quoad conceptionem veri, vel elegantiam
verbi, esset inferior, sed ut auctoritatis favorem sortiretur aut impossibile,
aut difficillimum. Hoc ipsum tamen asserebat majoribus ascribendum, quorum
floruerunt ingenia, et inventione mirabili pollentes, laboris sui fructum
posteris reliquerunt. Itaque ea, in quibus multi sua tempora consumpserunt,
[0900C] in inventione sudantes plurimum, nunc facile, et brevi, unus assequitur;
fruitur tamen aetas nostra beneficio praecedentis, et saepe plura novit, non suo
quidem praecedens ingenio, sed innitens viribus alienis, et opulenta doctrina
Patrum.
Dicebat Bernardus Carnotensis nos esse quasi nanos, gigantium humeris
incidentes, ut possimus plura eis et remotiora videre, non utique proprii visus
acumine, aut eminentia corporis, sed quia in altum subvehimur et extollimur
magnitudine gigantea. Et his facile acquieverim, quia artis praeparatitia et
multos articulos veritatis tradunt artium praeceptores, etiam in
introductionibus suis, aeque bene antiquis, et forte commodius. Quis enim
contentus [0900D] est iis, quae vel Aristoteles in Periermeniis docet? Quis
aliunde conquisita non adjicit? Omnes enim totius artis summam colligunt, et
verbis facilibus tradunt. Vestiunt enim sensus auctorum quasi cultu quotidiano,
qui quodammodo festivior est, cum antiquitatis gravitate clarius insignitur.
Sunt ergo memoriter tenenda verba auctorum, sed ea maxime quae plenas sententias
explent, et quae commode possunt ad multa transferri, nam et haec integritatem
scientiae servant, et praeter hoc a se ipsis tam latentis quam patentis energiae
habent plurimum. Sunt autem pleraque, quae si a suis avellas sedibus, aut nihil,
aut minimum sapiunt auditori, qualia fere sunt omnia analyticorum exempla, ubi
litterae ponuntur pro terminis, quae, [0901A] sicut ad doctrinam proficiunt sic
tractata, alias inutilia sunt.
Regulae quoque ipsae, sicut plurimum vigoris habent a veritate doctrinae, sic in
commercio verbi minimum possunt, nam quod dicitur in toto esse alterum alteri,
vel in toto non esse, et universaliter aliquid de aliquo praedicari, vel ab
aliquo removeri, idem est. Frequens tamen usus est alterius verbi, et alterius
fere intercidit, nisi quatenus ex condicto interdum admittitur. Fuit fortasse
tempore Aristotelis utriusque usus celebrior, sed nunc prae altero viget
alterum, quoniam ita vult usus. Sic et in eo quod dicitur contingens,
aliquatenus derogatum est ei, quod apud Aristotelem obtinebat. Jam enim
nequaquam contingens possibili comparatur, [0901B] hoc tamen in tractatu
modalium sensisse visus est. Licet enim possibile est albere gentem Aethiopum,
speciemque cygnorum nigrescere, neutrum tamen contingens est. Quod si haec quis,
quoniam possibilia sunt, contingere opinatur, hoc in publico praedicet,
Aristotelis auctoritate deducta, et plane, renitente publicae suasionis usu, aut
insanis videbitur assidere, aut certe parum sobrius esse. Sed ut ad alium
migremus sensum, quo contingens non coaequatur quidem, sed circumscribitur a
possibili, quoniam minus est, et hic illi usui derogatum esse videbimus. Nam ut
ait in Analyticis Aristoteles: «Contingere, et contingens» est, quo non
existente necessario, posito autem esse, nihil erit [0901C] propter hoc
impossibile. Haec autem significatio contingenti deducit quidem necessarium, sed
alias possibili coaequatur. Sed neque ista jam obtinet. Siquidem Hobinellum
regnare non est necessarium, neque eo posito quidquam erit propter hoc
impossibile; si vero contingens esse regnare Hobinellum dicas Wintonae, non tibi
quis facile acquiescet. Et ut planius liqueat in quantum sit ille usus abolitus,
in nulla significationum, quas ei ascribit, memoratum jam plene obtinet verbum.
Ait enim Aristoteles, quoniam contingere duobus modis dicitur, uno quidem, quod
plerumque fit et deficit, necessarium ut canescere hominem, vel augeri, vel
minui, vel omnino quod natum est esse: hoc enim non continuum habet necessarium
eo quod non semper [0901D] est homo. Nam, cum homo est, aut ex necessitate, aut
ut in pluribus est. Alio autem infinitum, quod et sic, et non sic, possibile, ut
animal ambulare, vel ambulante fieri motum terrae, vel omnino quod a casu fit.
Nihil enim sic magis natum est, vel econtrario. Nunc autem ut sequamur usum,
Quem penes arbitrium est, et jus, et norma loquendi, (HORAT., De arte poet.,
72.)
illud solum esse contingens quod interdum evenit, jam dicitur: alioquin neque
propter amotam necessitatem, neque propter assistentem possibilitatem, dicetur
contingere. Patet itaque quod usus Aristotele potentior est, in derogando
verbis, vel abrogando verba; sed veritatem rerum, quoniam eam homo non statuit,
nec voluntas humana convellit. [0902A] Itaque si fieri potest, artium verba
teneantur, et sensus. Sin autem minus dum sensus maneat, excidant verba; quoniam
artes scire, non est scriptorum verba revolvere, sed nosse vim earum atque
sententias.
CAP. V. In quibus consistat corpus artis, et de topicorum utilitate.
Artis praeparatitia praecesserunt, ad quam suus opifex, et quasi legislator,
rudem omnino tironem, irreverenter, et ut dici solet, illotis manibus, non
censuit admittendum. Sicut enim in arte militari, instrumentorum, quibus res
militaris instruitur, praeparatio, praecedit artem; sic hujus sacri adeuntibus
cultum, quaedam elementa praemittuntur, et quasi instrumenta tironum, quorum usu
compendiosius [0902B] ad ipsum corpus artis accedant, et commodius, quod
profitentur, exerceant. Utilissima quidem sunt, et si non satis proprie dicantur
esse de arte, satis vere dicuntur esse ad artem. Parum autem refert si magis
dicatur, an sic. Ipsum itaque quodammodo corpus artis deductis praeparatitiis,
principaliter consistit in tribus, scilicet topicorum, analyticorum,
elenchorumque notitia: his enim perfecte cognitis, et habitu eorum per usum et
exercitium roboratis, inventionis et judicii copia suffragabitur in omni
facultate, tam demonstratori quam dialectico et sophistae. Porro in his maxime
necessaria est, praecipue probabilitatem sectantibus, scientia topicorum quae,
etsi inventionem principaliter [0902C] instruat, judiciis tamen non mediocriter
suffragatur. Et quamvis, ex opinione multorum, dialectico et oratori
principaliter faciat, ipsam fere aequaliter proficere arbitror iis, qui
versantur in gravitate demonstratoris, aut in fallacia et agone sophistico.
Siquidem sibi invicem universa contribuunt, eoque in proposita facultate quisque
expeditior est, quo in vicina et cohaerente instructior fuerit. Ergo et tam
analytica, quam sophistica conferunt inventori, et topica itidem conducit
judicanti: facile tamen acquieverim, singulas in suo proposito dominari, et
accessorium esse beneficium cohaerentis. Cum itaque tam evidens sit utilitas
topicorum, miror quare cum aliis a majoribus tandiu intermissus sit Aristotelis
liber, ut omnino, [0902D] aut fere, in desuetudinem abierit, quando aetate
nostra, diligentis ingenii pulsante studio, quasi a morte, vel a somno excitatus
est, ut revocaret errantes, et viam veritatis quaerentibus aperiret. Neque enim
sermonum aut rerum tanta est difficultas, ut a studiosis non possit intelligi,
et utilitas tanta est, ut prae caeteris expediat hunc agnosci. Satis enim inter
caetera, quae translationis arctissima lege a Graecis tracta sunt, planus est;
ita tamen, ut facile sit auctoris sui stylum agnoscere, et ab iis duntaxat
fideliter intelligatur, qui sequuntur indifferentiae rationem, sine qua nemo
unquam nec apud nos, nec apud Graecos, sicut Graecus interpres, natione
Severitanus, dicere consueverat, Aristotelem intellexit. Sane ipso librorum
numero [0903A] quasi quodam perfectionis auspicio, utilitatem operis
commendavit, et omnium, quae in multis voluminibus dilatavit antiquitas, quasi
sementem dedit. Singula verba ejus, tam in regulis quam in exemplis, non modo ad
dialecticam, sed fere ad omnes proficiunt disciplinas. Octo quidem voluminibus
clauditur, fiuntque semper novissima ejus potiora prioribus. Primus autem, quasi
materiam praejacit omnium reliquorum, et totius logicae quaedam constituit
fundamenta: docet enim quid syllogismus, quid et ex quibus demonstratio, quae
principia artium et fidei, quae ab artibus est, quis syllogismus dialecticus,
quis litigiosus, quid probabile, quod paralogista falsigraphusve non sequitur.
Item quid propositio, quid problema. Et [0903B] quoniam ad problematum
discussionem, probationemque positionum progrediendum est, ex quibus sint
problemata, id est quae propositiones ex arte deducantur in quaestionem adjicit,
habita distinctione praedicamentorum, ex quorum natura manat ratio quaestionum.
Neque enim ad omnia quae quaeri possunt, quoniam nec omnia quaerere prudentis
est, suas formas applicat: sed ad ea, quae digna quaesitu sunt, et cognita,
aliquid conferunt. Quolibet namque proferente contraria opinionibus, aut
contemptibilia quaelibet, contemptibiliterque inquirente, sollicitari non
expedit. Quia ergo ratio praedicamentorum, aut majora, aut aequalia praedicat de
subjectis, problematum dialecticorum quadripartitam docet esse naturam. [0903C]
Vult enim (etsi de hoc possit, ut de caeteris articulis, disputari) ubi de
majori et substantiali quaeritur, inquisitionem generis esse; si de pari et
substantiali ambigitur, de definitione fieri quaestionem. Quod si de majori et
accidentali, dubitatur, de accidente; si de pari et accidentali de proprio
constat inquiri. Verum quia de aliquo quaerenti quid aut quantum, aut quale sit,
minus subjecto non dicitur recte, nec minus praedicari, nec de minori quaestio
esse monstratur. Proinde quid genus aut definitio, quid accidens sit, aut
proprium, docet longe commodius iis, qui in Porphyrio, aut categoriis
explanandis, singuli volumina multa et magna conscribunt. In consilium [0903D]
illorum non veniat anima mea, nec aliquis amicorum meorum praeceptoribus his
utatur. Ad haec, quid inductio, et ubi ea uti expediat, et quoties dicatur
oppositum, dicit, et qualiter oporteat dividi ea quorum multiplex est
significatio. Siquidem ad multa prodest, vel illud nosse, quod aequivocatio
neque comparationem, neque numerum pluralem admittit, ut conjunctim colligat,
quod divisim positum est. Nam vox, et angulus, aut cultellus, nequaquam dicuntur
acuta, vel alterum acutius altero, quamvis singulum dicatur acutum. Ad hoc
quoque prodest haec speculatio multipliciter dictorum, ut ex contrariis vis
contrariorum saepissime perpendatur; si enim unum eorum aut aequivoce, aut
univoce dicitur ad multa, simili modo et reliquum, ut quidem in omnibus, aut in
pluribus. [0904A] Nam quoniam acuto in voce grave contrarium est, in magnitudine
autem levi, palam quoniam leve aut grave aequivoce diceretur ad plura. Volenti
autem scire quid agatur, necesse est vim sermonis excutere: qua ignota, fidus
verborum intellectus constare non potest. Eo spectat illud Augustini, tractum
quidem ab Aristotele, quoniam de fonte isto hauserunt omnes, quia in omni
enuntiatione spectanda sunt tria: dictio, dicibile, et res. Est autem res, de
quo aliquid, dicibile, quod de aliquo, dictio, quo dicitur hoc de illo. Interdum
tamen dictionem, rem esse contingit, cum idem sermo ad agendum de se assumitur,
ut in iis quae praeceptores nostri materialiter dicebant imposita et dicibilia;
quale est, homo est nomen, currit est [0904B] verbum. Porro res, ut in pluribus,
et dicibilia pertinent ad naturam; dictio vero ex hominum pendet arbitrio.
Itaque ad veri examinationem necesse est rem non omnino notitiae esse
subtractam, rei subjectae, id est de qua agitur, dicibile convenire, et
dictionem, ut omnis increpandi tollatur occasio, utrique esse cognatam.
CAP. VI. De utilitate et conceptione trium librorum in topicis.
Sicut autem elementarius est praedicamentorum, periermeniarum vero syllabicus,
ita et topicorum liber, quodammodo dictionalis est. Licet enim in periermeniis
agatur de simplici enuntiatione, quae utique veri falsive dictio est, nondum
tamen ad vim colligendi pertingit; nec illud assequitur, in quo dialectices
[0904C] praecipua opera versatur. Hic vero primus est in rationibus explicandis,
doctrinamque facit localium argumentationum, et sequentium complexionum pandit
initia. Et sicut juxta ethicum: «Discipulus prioris est posterior dies,» ita
primus sequentium librorum instructorius est. E quibus itaque locis sint
problemata, primus aperit. Sequentes, unde, et quomodo probentur exponunt, et
quae propositio magis aut minus argumentabilis sit, et quare. Non tamen huic
operi tantum tribuo, ut inanem reputem operam modernorum, qui equidem nascentes
et convalescentes ab Aristotele, inventis ejus multas adjiciunt rationes, et
regulas prioribus aeque firmas. Caeterum hoc Aristoteli [0904D] debetur, quoniam
qui a parte totum probari docuit, et a duplici parte, vel triplici, aut amplius,
inferri posse monstravit. Eodem modo et in aliis. Ergo non modo Themistio,
Ciceroni, Apuleio, et Boetio, adjectorum habemus gratiam; sed Peripatetico
Palatino, et aliis praeceptoribus nostris, qui nobis proficere studuerunt, vel
in explanatione veterum, vel in inventione novorum. Miror tamen quare
Peripateticus Palatinus, in hypotheticarum judicio tam arctam praescripserit
legem, ut eas solas censuerit admittendas, quarum consequens in antecedenti
clauditur aut destructo consequenti perimitur antecedens. Siquidem argumenta
recipiebat facile, sed hypotheticas respuebat, nisi manifesta necessitate
urgente. Forte ideo, quod omnes, ut ait Boetius, volunt necessariam [0905A]
tenere consequentiam. Volunt utique, quoniam hoc profitentur adjecta conditione;
sed nihilominus quaedam, ob evidentem probabilitatem, quae necessitati plerumque
assidet, admittuntur. Sicut enim argumenta dialecticis sufficiunt probabilia,
sic et probabiles consequentiae: sed utrisque vis urgens deest, si necessitas
desit: ut si instantiam dederis, docens in quo non sit. Aristoteles autem fere
ubique consequentias ponit, sive astruere, sive destruere doceat, quod positum
est. Et quia ad unum multa sequuntur, habenda est ratio unde plura astruendo vel
destruendo proveniant. Ut enim ait Aristoteles: omnis qui dixit quidlibet,
quodammodo multa dixit, eo quod plura unicuique ex necessitate consequentia
sunt. Ut [0905B] qui hominem dixit esse, et quoniam est animal dixit, et quoniam
animatum, et quoniam bipes, et quoniam mentis et disciplinae susceptibile. Est
autem rationabile problema, ad quod ratiocinationes fiunt et spissae et bonae.
Totus itaque secundus liber in eo versatur, quod est de accidente. Et cum
naturam accidentium eleganter doceat, tam rationum firmitudine quam exemplorum
jucunditate, ad multa commodus est. Et quia solum accidens ad comparationem
venit, tertius comparabilium vim aperit, et insistens naturae accidentium, quae
sit eligendi aut fugiendi ratio, et in ipsis eligendis, quae praeelegenda, et in
fugiendis, quae prae caeteris fugienda, regulariter monstrat. Ex quo liquet,
[0905C] quantum haec disciplina physicae et ethicae prodest. Cum haec
disciplinae particula, in appetendis et devitandis, et in omnibus denique
comparabilibus vigeat, plane hujus lata est commendatio, et male neglectus a
prioribus, cum utilitate conspicua, et verborum gratia jucundus sit, et tam
ethicae quam physicae plurimum prosit.
CAP. VII Brevis ratio quarti et quinti.
Quartus autem exercet problemata, quae sunt a genere, et sic generis et speciei,
et ad se, et ad alia, cohaerentiam docet. Ut liquidum sit omnibus, quanto
dispendio temporis nostri neglectus sit a praeceptoribus nostris, in hac
speculatione, non credo diutius immorandum: cum de rerum generibus [0905D] multa
superius dicta sint, et non sit nostri propositi, in hoc opus speciales
commentarios facere. Hoc tamen ab Aristotele (quoniam Porphyrius, quem parvuli
sequuntur, aliud docuit) adjiciendum puto, quoniam sicut genus univoce, et non
denominative, sic nec secundum quid, praedicatur. Unde constat corpus non esse
genus animalis; ait enim, considerandum, si in aliquibus secundum quid
participatur genus; ut si animal aliquod sensibile vel visibile dicatur. Nam
secundum quid sensibile vel visibile dicitur animal, nimirum corpus; secundum
autem animam, non. Quare non erit genus sensibile vel visibile animalis. Latent
autem quandoque, et totum in partem ponentes, ut animal corpus sensibile. Nullo
enim modo pars de toto [0906A] praedicatur. Quare non erit corpus genus
animalis, eo quod pars est. Utique genus omne, de specie verum est, et de
individuis, sine translatione et figura. Nunquam enim improprie praedicatur,
quoniam nulla familiarior est assignatio quam substantiae, quae in genere et
specie rectissime judicatur. Corpus autem de homine, figurative scilicet, per
synecdochen dicitur. Et quo liquet, quod qui ob unius partis evidentiam corpus
dicitur, idem et anima dici potest, ob alterius dignitatem. Sed minutiores
philosophi, cum Porphyrio, vulgi sequuntur opinionem; qui fere id solum
consuevit approbare, quod sensibus patet. Plato autem, et tam Stoicorum quam
Peripateticorum dogma, hominem rectius animam, quam corpus dici declarat. Quam
[0906B] secutus sententiam Marcus Tullius in libro De republica, ait: Tu non es
is quem exterior figura designat, sed mens cujusque, is est quisque. Doctoribus
quoque Ecclesiae, Augustino et caeteris, id ipsum placuit. Si quis hinc dubitat,
legat Scripturas, quae principatum personale quodammodo animae tribuunt; et
corpus hospitio comparant, aut indumento.
Item quintus copiosissime docet quot modis dicatur proprium; et in his, quid
proprie et multipliciter docet quando recte positum sit, et quando sit perperam
assignatum. Utilissima autem est haec speculatio ad astruendum, et destruendum,
quoniam proprium, quod proprie dicitur, et cujus proprium est, se invicem mutua
praedicatione concludunt.
CAP. VIII. De titulo definiendi qui exercetur in sexto. [0906C]
Porro sextus de definitione est, et artem definiendi luculenter tradit, ut qui
istum plene noverit, in statuendis aut evacuendis definitionibus haesitare non
debeat. Porro regulam definiendi arctissimam docuit, et quam plene aut nullus,
aut rarus assequitur. Itaque Aristotelem prae caeteris omnibus, tam aliae
disserendi ratiocinationes, quam definiendi titulus illustraret, si tam patenter
astrueret propria quam potenter dextruxit aliena. Caeterum sicut validior hic
expugnator exstitit, quam assertor, ita plerique validius asserunt, quam
impugnent; neque enim omnes omnia possunt, et quisque si efficaciam attendat
gratiae, proprio munere [0906D] insignitur. Ut de fidelibus taceam, Naso
carmina, Cicero causas feliciter agit; Pythagoras naturam excutit; Socrates
morum praescribit normam; Plato de omnibus persuadet, Aristoteles argutias
procurat. Sumpserunt hinc doctrinae suae primordia Marius Victorinus, et Boetius
cum Cicerone, qui singuli libros definitionum ediderunt; illi quidem definiendi
nomen, usque ad quindecim species dilataverunt, describendi modos definitionis
vocabulo supponentes. Huic vero, de substantiali praecipue cura est; quae sic
constare debet ex genere et substantialibus differentiis, ut proposito
coaequetur. Recte enim assignata est, cum fuerit aequalis definito, et
planissima utitur interpretatione. Amovenda est ergo non modo aequivocationis
impostura, [0907A] sed omnium quae incerta sunt fugienda obscuritas: quoniam
evidens esse debet, quae redditur ut aliud innotescat. Ergo et translationes
declinandae, et quaecunque proprie non dicuntur. Ut lex, mensura vel imago eorum
quae naturaliter justa sunt. Sunt autem, ut ait Aristoteles, hujusmodi, pejora
translatione; nam translatio facit quodammodo notum, quod significatum est per
similitudinem. Omnes enim transferentes, secundum aliquam similitudinem
transferunt. Quod autem hujusmodi est, non facit notum; nam neque similitudo
inest, secundum quam mensura vel imago lex est, neque dici solet. Quare si
proprie mensuram vel imaginem legem esse dicit, mentitur. Imago enim est, cujus
generatio per imitationem est. Hoc autem non inest [0907B] legi. Si autem non
proprie, palam, quoniam obscure dixit, et pejus quolibet eorum, quae secundum
translationem dicuntur. Nota autem sic accipienda sunt, quod bene dispositis
intellectu innotescant. Quod autem nec ex simpliciter notioribus, nec ex his,
quae nobis notiora positum est, non facit ad definitionem. Aequicolam quoque, id
est aequimembrem, definito oportet fieri definitionem, ut si quaeratur quid sit
speculativa scientia, neutrum, nec speculativa scilicet, nec scientia, relinqui
debet ambiguum. In ipsis quoque substantialibus definitivis nihil ponendum est,
quod vergat ad passionem. Auctore siquidem Aristotele, omnis passio magis facta,
abjicit a substantia. Differentia autem non hujusmodi. Nam magis salvare videtur
id, cujus [0907C] est differentia. Et simpliciter impossibile est esse singulum,
sine propria differentia. Nam cum non est gressibile, non erit homo. Simpliciter
autem dicendum, secundum quae alteratur habens, nihil horum differentia illius.
Omnia enim hujusmodi, cum magis fiunt, abjiciunt a substantia. Quare si aliquam
hujusmodi differentiam assignavit, peccavit. Simpliciter autem non alteramur
secundum differentias. Unde etiam Plato arguitur, mortem in animalium
definitione ponens. Licet enim non fiat, id est magis aut minus praedicetur, eo
quod hujusmodi non suscipiunt magis aut minus, differentia tamen non est; sed
forte rectius habitum notat, et passionis habilitatem, aut magis necessitatem
indicat [0907D] patienti. Hoc autem facile suadebitur Christiano, qui
immortalitatem exspectans, conditionem vivendi credit mutandam in melius, non
corrumpi naturam. Glorificabitur enim substantia, et sine corruptione sui
eximetur a necessitate patiendi. Ipsa quoque habilitas passionis perpetiendae
evanescet, quando mortale immortalitatem induet morte absorpta; et corruptibile
nunc, incorruptionem possidebit. Nec mirum mortalitatem passibilitati ascribi,
cum immortalitas ipsa, secundum Aristotelem, passio sit dicenda. Ait enim:
Passio vitae et casus, immortalitas videtur esse. Quoniam autem verum est quod
dicitur, palam fiet, si quis concedat ex mortali aliquem fieri immortalem.
Nullus enim dicet aliam eum vitam sumere, sed casum aliquem, vel passionem huic
eidem adgenerari: [0908A] quare non est genus vita immortalitatis. Utique et
hinc constat, quia mortale et immortale, non sunt viventium species aut
differentiae, sed potius modos vivendi indicant, aut naturae conditionem.
Equidem nihil mali in substantia, nam quod cujusque optimum, inest substantiae
maxime. Est autem difficile, nisi multam rerum notitiam habenti, regulariter eam
definire, cum substantialia saepe incerta sint, vel ob difficultatem rerum, et
ignorantiam, vel propter ambiguitatem sermonum. Sunt etiam pleraque, quae,
urgente natura, propriis definitionibus carent; ut principia, eo quod sursum
pergentibus, eorum, quia non sunt genera, non occurrunt et individua: eo quod
differentiis substantialibus ab invicem non separantur. Porro hic descriptiones
[0908B] pro definitionibus sunt, probabiles quidem magis, quo ad definitionum
formam magis accesserint. Earum tamen major est indulgentia. Est autem quidlibet
fecisse facilius quam benefecisse, quia virtus semper in arduo est. Cum vero de
definitione constabit, ad construendum destruendumque propositum, efficacissima
est; quia cum ipso pariter infirmatur, aut convalescit.
CAP. IX. De problemate ejusdem, et diversi, quod agitatur in septimo: et
communia quaedam topicorum.
Septimus quoque a definitionibus pendet, evolvitque problemata, quae de eodem
sunt, et diverso. In hujus autem discussione plurima attritio est, quoniam
contrarium concursus rationum, dubitandi [0908C] materia est. Caeterum sicut
diversum, sic et idem alicui multipliciter dicitur; nam utrumque genere, specie
et numero. Sed quae genere diversa sunt, illico et sequentibus. Econtra, quae
idem numero, statim et caeteris modis uniuntur. Maxime indubitanter, quod unum
est numero, et idem alicui, ab omnibus idem videtur dici; nam et hoc est esse
simpliciter idem. Solet autem et hoc assignari multipliciter; proprie autem et
primum, quando nomine vel definitione idem assignatum fuerit; ut vestis,
tunicae, et animal gressibile bipes, homini, et quod natura fertur sursum, igni.
Tertium vero quando ab accidente, ut sedens vel musicum Socrati: omnia enim haec
unum numero volunt significare. [0908D] Quoniam autem verum est, quod nunc
dictum est, ex permutantibus appellationes aliquis addiscet; saepe enim
praecipientes nomine vocare aliquem sedentium, permutamus; quando forte non
intelligit is, cui praeceptum facimus, velut ab accidente, et eo magis
intelligente, et jubemus sedentem vel disputantem vocare ad nos: palam quoniam
eumdem opinantes, et secundum nomen, et secundum accidens significare; ergo idem
(quemadmodum dictum est) tripliciter dividatur. Itaque non modo definitionum,
sed generis, proprii, accidentis, necessaria est cognitio, tam ad astruendum
quam ad destruendum ea problemata, quae de eodem sunt et diverso, sed nihil ad
alterutram operam definitione utilius, quoniam nihil efficacius, nihil notius
est. In iis autem septem voluminibus, [0909A] ob ubertatem locorum, constare
rectissime dicitur summa topicorum; quae, ut ait Isidorus, sic dicta sunt,
quoniam tovpouû continent, id est locos, qui sunt argumentorum sedes, fontes
sensuum et origines dictionum. Pro eo enim disciplina ipsa dicta est topice,
quod locorum doctrinam facit. Qui vero librum hunc diligentius perscrutatur, non
modo Ciceronis et Boetii topicos ab his septem voluminibus erutos deprehendet,
sed librum divisionum, qui compendio verborum, et elegantia sensuum, inter opera
Boetii, quae ad logicam spectant, singularem gratiam nactus est. Non omnes tamen
locos huic operi insertos arbitror, quia nec potuerunt, cum et a modernis, hujus
praeeunte beneficio, aeque necessarios evidentius quotidie doceri conspiciam.
[0909B] Versatur in his inventionis materia, quam hilaris memoriae Willelmus de
Campellis, postmodum Catalaunensis episcopus, definivit, etsi non perfecte, esse
scientiam reperiendi medium terminum, et inde eliciendi argumentum. Cum enim de
inhaerentia dubitatur, necessarium est aliquod inquiri medium, cujus interventu
copulentur extrema; qua speculatione, an aliqua subtilior, vel ad rem efficacior
fuerit non facile dixerim. Medium vero necessarium est, ubi vis inferentiae in
terminis vertitur, si enim inter totas propositiones sit, ut potius sit obnoxia
complexioni partium, quam partibus complexis, medii nexus cessat. In iis autem,
quae terminis, aut terminorum partibus, vim urgendi habent, locus ab ea
habitudine est, quae est [0909C] inter id quod demitur conclusioni et id quod
dempto succedit, succedentia enim a praecedentibus convincuntur. Quod autem
utrobique manet immobile, nec probantis violentiam, nec probati recipit fidem,
et sicut a significatione contrahunt termini ut universales dicantur esse, vel
singulares, sic ut unus sequatur ex altero, vel propulsetur ab altero, facit
cohaerentia vel repugnantia significationum. Nisi enim res significatae sibi
cohaereant aut repugnent, non est quare in terminis familiaritas aut hostilitas
requiratur. Non est autem facile in singulis semper explorare, quam firmus rerum
sit nexus, aut quanta dissensio, et ob hoc quid simpliciter necesse, quidve
magis probabile sit, indicare interdum difficilius est. Sed quod frequentissime
sic, [0909D] probabile quidem, quod nunquam aliter, magis probabile, quod aliter
esse non posse creditur, necessarii suscipit nomen. Nam penes naturam est
necessariorum possibiliumque definitio, sola siquidem vires suas agnovit. Adamas
diu habitus est insecabilis, quia nec ferri nec chalybis verebatur acumen,
tandem vero, cum plumbo et sanguine hircino sectus esset, patuit factu facile,
quod prius impossibile videbatur. Ergo solitus rerum cursus diligenter
advertendus est, et quodammodo excutiendus naturae sinus, ut necessariorum
probabiliumque natura clarescat; nihil enim est, quod ad locorum notitiam magis
prosit, nihil quod veritatis notitiam amplius pariat, nihil quod ad docendum aut
ad persuadendum [0910A] magis proficiat, et omnium dicendorum paret laudabilem
facultatem.
CAP. X. De utilitate octavi.
Familiare est omnium peritorum artificum, artis suae instrumenta praeparare,
antequam experiantur usum, ne conatus propriae facultatis inanis sit, si
domesticis caruerit instrumentis. Sic in re militari, praevidet dux arma, et
impedimenta militiae. Architectus, cum instrumentis materiam perquirit, in qua
se, et illa, exerceat. Nauta clavum, rudentes, remos, anchoras, et caetera
navigii armamenta componit, ut eorum fretus adminiculo, propositum artis possit
rectius expedire. Itaque pari modo, rei rationalis opifex, et campi doctor
eorum, qui logicam profitentur, in praecedentibus instrumenta disputandi,
[0910B] et quasi arma tironum suorum locavit in arena, dum sermonum simplicium
significationem evolveret, et item enuntiationum locorumque naturam aperiret.
Consequenter autem instrumentorum exercitium docet, et quodammodo congrediendi
artem tironibus tradit, et quasi membra moveat colluctantium, proponendi et
respondendi, convincendi et evadendi, vias monstrat, et eam propter quam caetera
praemissa sunt, facultatem praeceptis informat. Ut autem praemissae
similitudinis sequamur proportionem, quemadmodum categoriarum elementarius,
periermeniarum syllabicus, praemissi topici, dictionales libri sunt: sic
topicorum octavus, constructorius est rationum, quarum elementa, vel loca, in
praecedentibus monstrata sunt. Solus itaque versatur [0910C] in praeceptis, ex
quibus ars compaginatur, et plus confert ad scientiam disserendi, si memoriter
habeatur in corde, et jugi exercitio versetur in opere, quam omnes fere libri
dialecticae, quos moderni praeceptores nostri in scholis legere consueverant;
nam sine eo, non disputatur arte, sed casu.
Caeterum ut plurimum prosit, aliorum necessaria est cognitio, qui etsi non
abundent praeceptis, nisi raro, rerum tamen sermonumque utilissimam doctrinam
faciunt. Quia ergo exercitatio dialecticae ad alterum est, pares, quos producit,
et quos rationibus munivit, et locis, sua docet arma tractare, et sermones
potius conserere quam dexteras, et tanta cautela imbuit, ut totius eloquentiae
praecepta hinc tracta principaliter, velut a primitivo fonte [0910D] originis
suae, manare perspicuum sit. Indubitanter enim verum est, quod fatentur Cicero
et Quintilianus, quia hinc non modo rhetoricorum adjumentum, sed et principium
rhetores, et scriptores artium assumpserunt: postmodum tamen propriis dilatata
est institutis. Versatur ergo tota dialecticae agitatio, quoniam alter alterius
judex est, inter opponentem et respondentem. Horum vero uterque finem suum
assequitur, si nihil omittat ex contingentibus: si proposito sic insistat, ut et
se, et orationem increpationi subducat. Non enim semper eadem est increpationis
occasio; nam plerumque propositi, plerumque proponentis culpa est. Siquidem, ut
ait Aristoteles, non est in altero tantam [0911A] bene finire commune opus; nam
et qui litigatorie interrogat, prave disputat, et qui in respondendo non
concedit quod videtur, neque suscipit quidquam, quod vult interrogans inquirere:
manifestum etiam quoniam non similiter increpandum, et per se rationem, et
interrogantem. Nihil enim prohibet rationem quidem pravam esse, interrogantem
vero, ut contingit, optime contra respondentem disputare; nam contra dyscolos,
non possibile fortasse statim, quales quis vult, sed quales contingit, facere
syllogismos. Est autem pravus socius qui impedit commune opus. Qualiter vero
facienda aut vitanda sit alterutrius increpatio, an utilius, an subtilius et
strictius doceat, incertum habeo. Porro bene interrogantis opus est, ut faciat
respondentem improbabilissima [0911B] dicere, et alia quidem, quam quae propter
positionem sunt necessaria: respondentis autem, non propter eum videri accidere
impossibile, aut quod praeter opinionem est, sed propter positionem. Diversum
enim fortasse peccatum est, ponere primum, quod non oportet, et positum non
servare secundum modum: at opponens, etsi interdum ad inductionem, ut detur
universale, aut in magnitudinem orationis, aut ut manifestior sit oratio,
negotietur, in omnibus praecipuam virtutem ducit occultationem conclusionis, ut
oratione per conclusionem expleta, quaeratur propter quid. Unde in nuptiis
Mercurii et philologiae, dialectica in manu serpentem gestat, et formulas, ut
astutia serpentis, quae propositum tegit, mordeantur incauti et rudes, aut
[0911C] improbi per rationis formulas erudiantur, aut convincantur. Consistit
autem cautela, in ordine et modo explendi propositum, sive dividendum, seu
definiendum, seu colligendum sit: recteque procedit ex praeexistenti cognitione
locorum et argumentationum, aliorumque sermonum, quibus definitiones et
divisiones explicantur. Nam loci argumentandi, et dividendi, definiendique,
plerumque sunt communes; sed vis artis in argumentationibus amplius viget. In
ipsis quoque syllogismis violentior est, sive integritate sui perfectus sit,
sive media propositione subtracta, ad modum enthymematis conclusionem acceleret:
ideoque usus magis ejus facit ad alterum. Inductio vero levior est, sive
maturiori [0911D] incessu a pluribus progrediatur ad unum universale, aut
particulare, sive acriori impetu ab uno, ad exempli formam inducto, ad unum,
inferendo prosiliat. Hic autem modus magis oratoribus congruit: interdum tamen
ornatus aut explicationis causa, conducit et dialectico; magis enim persuasorius
est quam urgens. Unde, sicut Marcus Tullius in rhetoricis testis est, Socrates
hoc argumentandi genere saepissime utebatur. Caeterum cum exempla ad probandum
quid, aut plura feruntur, aut singula, convenientia esse debent, et ex quibus
scimus: qualia Homerus, non qualia Cherillus. Si autem ab auctoribus
transsumantur, Homero quidem Graecus, Latinus autem Virgilio utatur et Lucano;
domestica namque exempla magis movent, et ignota, [0912A] dubiorum non faciunt
fidem. Ad occultationem vero propositi, imo ut uterque gignadiorum noti compos
facilius sit idiotismus et orthonoismus, perutilis est. Ut uterque scilicet sic
artem dissimulet, quod aut eam non habere credatur, aut quod habita nolit uti.
Semper enim suspecta est artis ostentatio; et econtra facilius admittuntur, via
simplici gradientes. Sed prae omnibus utrique expedit nosse fideliter, circa
quid confligentium versetur intentio. Siquidem non facto manifesto quid est quod
positum est, non est facile argumentari; nam ex hoc, vel ad nomen, aut saepe
nulla est disputatio. Ratio enim non habet processum, nisi intellectus
altercantium alicui innitatur articulo. Nam ut obviatio sit, necesse est eamdem
teri viam. Ergo aut una debet esse interrogatio, [0912B] aut multiplicitas suis
est rationibus distinguenda. Unde Aristoteles, quoniam autem concessum est
respondenti, non intelligenti, dicere, quoniam non intelligo, et multipliciter
dicto, non ex necessitate confiteri, vel negare; palam quoniam primum quidem,
nisi planum sit quod dicitur, non pigritandum dicere, non intelligere. Nam saepe
ex eo quod non plane interrogantibus dant, obviat aliquod difficile. Si autem
notum quidem sit, multipliciter autem dictum, si in omnibus quidem verum vel
falsum sit, quod dicitur, dandum simpliciter, vel negandum. Si vero in aliquo
sit falsum, in aliquo autem verum, significandum est quoniam multipliciter
dicitur, et propter hoc, aliud quidem falsum, aliud autem verum; posterius enim
diviso [0912C] incertum, si et in principio conspexerit, dubium. Si autem non
praeviderit dubium, sed in alterum respiciens posuerit, dicendum ad eum, qui in
alterum ducit, quoniam non ad hoc inspiciens dedi, sed ad alterum eorum; nam
pluribus existentibus, quae sub eodem nomine, vel sub eadem oratione sunt,
facilius est dubitatio. Si vero planum sit et simplex quod interrogatur, aut
sic, aut non, respondendum: Ut enim est apud Agellium: «Qui in talibus plus vel
minus respondet quam quaeratur ab eo, lineam recte disputandi ignorat aut
dissimulat.»
Siquidem qui aut multiloquio, aut distorta responsione collegam impedit, non
modo pravus socius, sed manifeste protervus est; praesertim si non habens
[0912D] instantiam, admissis particularibus, contradicit universali; nam sine
instantia quae sic, vel videatur, prohibere orationem, protervire est. Si ergo
in multis apparente, non dederit universaliter, qui non habet instantiam,
manifestum quoniam protervit, nisi forte contra habent argumentari, quoniam non
verum est quod infertur. Siquidem si consequens falsum est, palam est quoniam ex
antecedentibus veris non provenit: nam ex vero nunquam falsum, «pro eo quod
veritatis integer sinus nec parit nec alit mendacium.» Non tamen sufficit in
contrarium argumentari; eo quod plura contraria opinionibus, plerumque facile
non solvuntur, hinc inde colluctantibus argumentis; nam Zeno quod non contingit
moveri, neque stadium pertransire, et Empedocles [0913A] ab adverso omnia moveri
contendit. Sed paucorum opinio, praesertim quam firmissima ratio non munit,
aeque firmae et communiori opinioni non derogat. Itaque protervus est, qui in
talibus, nec instantia, nec contrariis utitur argumentis; est enim in
disputationibus protervia, responsio praeter hos modos syllogismi corruptiva.
Ita quidem, ex parte respondentis; nam in interrogante nihilominus est, si
patefacto quid datum sit, inepta verbulorum occasione in contrarium tendit,
fidelem non recipiens intellectum, sed aucupans syllabas, et ad nomen inaniter
disputans. Tanto quidem improbior est protervia, quanto acrius quisque sic
urget. Caeterum uterque alterius propositum impedit, sine proterviae vitio, si
officii sui partibus probe renitatur, [0913B] aut urgeat: puta si tardum natura
vel usu, adhibita celeritate quis urgeat; si acrem ingenio, vel exercitii
assiduitate, quis, adhibita gravitatis mora, retardet; si tegit quis propositum,
ut arte deludat; si alter detegit occultatum, ut prudenter evadat, et quidem in
hunc modum plurima. Si vero falsum sequi videatur ex vero, etsi ubi fallacia sit
non sit perspicuum, constat quoniam sophisticus est syllogismus, aliave
argumentatio fallax quidem et perfida, cui fidem haberi non oportet. Hoc autem
litigiis, quam demonstrationi, aut exercitationi dialecticae magis facit; nam
sophisma est syllogismus litigatorius; philosophema vero, demonstrativus;
argumentum autem, syllogismus dialecticus; sed aphorisma, syllogismus
dialecticus contradictionis.
[0913C] Horum omnium necessaria est cognitio, et in facultatibus singulis
perutilis est exercitatio. Itaque assuescendum est disceptationi, et prima
initia memoriter revolvenda, distinguenda necessaria et probabilia, ab
oppositis, et a se invicem: excutiendae sunt vocum significationes ut facile,
scientiam habenti, una oratio in plures transeat, aut plures reducantur in unam.
In universalibus aut astruendis, aut depellendis, diligentia major, cum in eis
profectus aut periculum evidentius constat: pro eo quod non est sine universali
syllogizare. Porro, cum in omni sermone praecipua sit virtus brevitas, tum in
eo, qui ad alterum est, efficacius operatur, acceptatur gratius et clarius
enitescit; nam in prolixitate omnium majus dispendium. Quod si non [0913D]
potest accelerari propositum, novitate rerum, quae tamen praeter rem non
videantur, purganda est mora; quoniam, ut ait Aristoteles, quisquis unam
orationem multo tempore interrogat, male inquirit; nam si respondente
interrogato quod interrogatur, palam quoniam multas interrogationes interrogat,
aut frequenter easdem. Quare aut venatur, aut non habet syllogismus; nam ex
paucis omnis syllogismus; si vero non respondente, quoniam non increpat, vel
recedit. Contingit autem multiplicare interrogationes, ut reprehensionis detur
occasio, et undecunque justae increpationis ansas eliciat; et hoc [0914A]
plerumque laudabile, interdum vero defectus indicium est, eo quod non est
propositum certum, aut ei via non patet ad processum, qui easdem replicat
orbitas, et auras eadem circinat, et movetur jugiter, nec promovetur.
Heschelinus faber [(34) [0913] Cod. ms. Cantab. habet faber Conchis, sed
magister Willelmus de Conchis, magis placeret.] , sicut magister Willelmus
referebat, illorum morem sequebatur, qui nihil in disputationibus certum
appetunt, et sic rem fabrilem, sicut hi expediunt dialecticam, exercebat.
Praestolabatur enim non ab arte, sed fortuna, operis finem. Dum enim coctam
massam volveret in incude, eamque formaret ad ictum mallei; si forte
interrogaretur quid fieret, non certum quid respondebat, sed multa disjunctim,
puta cultrum, aut falcem, aut vomerem, aut aliud ad quod materiam casus
induceret: [0914B] non enim quod volebat, sed quod poterat, producebatur. Nihil
autem minus peritum decet artificem, quam sequi casum, non arbitrium rationis:
proinde rationum undecunque, ad statuendum vel destituendum positionem,
conquirenda est copia, ut urgendi instandique facultas comparetur. Et si
adversarius deest, secum quisque experiatur quae, quot, et quanta propositae
quaestionis articulum muniant aut impugnent; sic enim facile erit quisque
idoneus ad cogendum et reluctandum, et sive agonizandum, seu suadendum, seu
philosophandum fuerit, urgentias instantiasque habens aut superabit, aut evadet
cum gloria, aut decenter sibi, et sine ignominia superabitur. Fuit antiquitus
haec in re militari disciplina Romanorum ut qui armis [0914C] fuerant exercendi,
ab ineunte aetate assuescerent militiae imaginariae, et ludentes in eo jugiter
versarentur adolescentes, unde postmodum in necessitatibus reipublicae feliciter
triumpharent. Telorum quisque noverat usum, et qualiter equitem, qualiter
peditem, nunc instare, nunc fugere, nunc caesim, nunc punctim ferire oporteat,
domi praediscebatur. Sic suorum instrumentorum necesse est logicam expeditam
habere facultatem, ut scilicet principia noverit, probabilibus abundet,
syllogizandi et inducendi omnes ad manum habeat rationes. Vires quoque
adversarii metiatur; quoniam et ex hoc plerumque negotii pendet eventus. Non est
enim satis in altero tantum bene finire commune opus; siquidem sicut
interrogantis aut docentis imperitia, [0914D] sic plerumque tarditas auditoris,
aut rei difficultas, eum qui agit ex arte, voti compotem esse non sinit. Est
autem, ut ait Palladius, magna pars prudentiae, ejus cum quo agitur aestimare
personam. In jure quoque cautum est, quia nemo debet esse ignarus conditionis
ejus, cum quo contrahit. Ergo et aliter cum erudito, aliter agendum est cum eo,
quem rudem nosti; nam eruditus syllogisticis, rudis urgendus est rationibus
inductivis. Caeterum ut quis veniat ad profectum, sicut studium exercitii, ita
et venam laudabilis necesse est subesse ingenii. Ingenium vero bonum est, quod
vero facile acquiescit, [0915A] et falsum aspernatur; hoc autem primum a natura
oritur, per fomitem innatae rationis; deinde affectione boni, et usu, vivacius
convalescit. Usus quidem exercitium roborat, paritque facultatem probandi et
examinandi veri; facilius tamen, et expeditius, si artis praeceptorumque
compendio solidetur. Sed licet nunc ad alterum contingat utiliter exerceri,
collatio meditatione videtur utilior. Ut enim ferrum ferro acuitur, sic ad vocem
alterius, contingit animum colloquentis acutius et efficacius excitari; sed
maxime si cum sapiente aut modesto sermo conseritur, alioquin os stulti, quod
ebullit stultitiam, et protervus, qui modestiam nescit, non tam facile ingenia
adolescentium, qui aliis per imitationem appetunt conformari, erudiunt, quam
pervertunt; [0915B] non informant ad vitam, nec instruunt ad scientiam, sed
infatuant animam, et toxicant linguam. Itaque licet nihil magis mutua collatione
prosit, non est tamen cum omni disputandum, neque contra quemlibet exercitandum.
Necesse est enim, ut ait Aristoteles, contra aliquos pravas fieri orationes. Nam
contra eum, qui omnino tentat videri perfugere, justum quidem omnino tentare
syllogismum facere; non pulchrum autem, eo quod non oportet consistere statim
contra quoslibet; necesse est enim laboriosum sermonem accidere; nam qui
exercitati sunt, non possunt abstinere a disputatione certatoria. Sed nec
ubique, nec semper, nec de quolibet disputandum. Sunt enim plura, quae
disputationem non admittunt; sunt quae humanas [0915C] excedunt rationes, et
tantum fidei consecrantur. Sunt et quae interrogante aeque ac respondente
[0916A] videntur indigna, et eos, qui in talibus dimicant, aut desipere, aut non
sapuisse convincunt. Haec autem sunt, quae scita non conferunt, et ignorata non
laedunt: iis operam dare, ad philosophiam non tam accessum praeparat, quam
recessum; neque enim proficientis, sed difficientis ingenii indicium est. Unde
eleganter beatus Ambrosius: «Libenter fateor me nescire quod nescio, imo quod
scire nihil prodest.» Porro probabilium investigatio, ex quibus fere scientia
est humana, quodammodo manat a fonte topicorum; quae rerum sermonumque
adjunctione deprehensa, parant copiam rationum; ut si quis in eis sufficienter
instructus fuerit, illud Pythagoricum verum esse cognoscat, quia de omni re
potest in utramque partem probabiliter disputari; [0916B] ipsam vero, sicuti
est, deprehendere veritatem, divinae vel angelicae perfectionis est; ad quam
tanto quisque familiarius accedit, quanto verum quaerit avidius, amat ardentius,
examinat fidelius, et in contemplatione ejus jucundius delectatur. Haec summatim
excepta, ad instantiam provocantis retexui; non quidem quod utilitatem aut
conceptionem praecedentium librorum plene descripserim (hoc enim supra vires
meas est, et a proposito alienum), sed ut articulos, qui proponebantur, et
criminabantur inutiles, officiosos esse monstrarem. Idem quoque in sequentibus
propositum est: scilicet ut potius aemulo occurratur, quam ut in artes, quas
omnes docent, aut discunt, commentarii scribantur a nobis. Cui ista non placent,
doceat [0916C] potiora.
LIBER QUARTUS.
[0915]
[0915C] Redire compenor ad materiam intermissam, et quae studiis gravioribus
fuerat prius praeponenda. Nam et processus aetatis, gradus ordinis, conditionis
forma, ut de imminentibus causis, et domesticae rei oneribus ad praesens taceam,
occupationem aliam exigebant. Sed quoniam temeritas aemuli non [0915D] quiescit,
et tu, cui mos gerendus est, opinionis meae sententiam quaeris, quae pro tempore
licuit, succincta brevitate percurram. Jucundum enim fuerat, ut Senecae verbis
utar, in antiqua redire tempora, et ad annos respicere meliores, nisi amaritudo,
quae partim ex meatu, partim ex alia sollicitudine incumbit, animum
praegravaret. Quia tamen visum est tibi meum et Cornificii examinare conflictum,
invitus, et quodammodo tractus, in hujus palaestrae descendo arenam. Sed haec
hactenus.
CAP. I. Quod liber Analyticorum est rationum examinatorius.
Campidoctor itaque Peripateticae disciplinae, quae prae caeteris in veritatis
indagatione laborat, infelicem [0916C] summam operis dedignatus, totum componit;
certus, quod cujusque artis perfectio, gloriam sui praeconatur auctoris. Unde
cum inventionis instrumenta procurasset et usum, quasi in conflatorio sedens,
examinatorium quoddam studuit cudere, quo diligentissima fieret examinatio
rationum. Hic [0916D] autem est Analyticorum liber, qui ad judicium
principaliter spectat, et tamen ad inventionem aliquatenus proficit. Nam
disciplinarum omnium connexae sunt rationes, et quaelibet sui perfectionem ab
aliis mutuatur. Vix est, quae sine alterius adminiculo, si tamen omnino aliqua
est, quae ad summum possit ascendere. Ut autem opinionis meae judicium plene
cognoscas, quid de hoc opere sentiam, paucis adverte.
CAP. II. Quod scientia haec utilis est ad omnia, et unde haec sortita sit nomen.
Analyticorum quidem perutilis est scientia, et sine qua quisquis logicum
profitetur, ridiculus est. Ut vero ratio nominis exponatur, quam Graeci
Analyticen [0917A] dicunt, nos possumus resolutoriam appellare, familiarius
tamen assignabimus, si dixerimus aequam locutionem; nam illi ana aequale, lexim
locutionem dicunt. Frequens autem est, cum sermo parum est intellectus, ut eum
in notiorem resolvi desideremus aequivalenter; unde et interpres meus cum verbum
audiret ignotum, et maxime in compositis, dicebat analetiza hoc, quod volebat
aequivalenter exponi. Nam haec resolutio intellectui ad scientiam adminiculatur
quam plurimum. Caeterum, licet necessaria sit doctrina, liber non eatenus
necessarius est; quidquid enim continet, alibi facilius et fidelius traditur,
sed certe verius aut fortius nusquam. Siquidem et ab invito fidem extorquet:
quippe violentus est, et quodam Caesareo impetu, [0917B] «nullas nisi hoste
subacto, gaudet habere vias:» amici gratiam nullius momenti facit. Quod utique
satis congruit officio judicantis, cum affectus amici vel hostis, sinceritatem
judicii pervertere soleat. Porro exemplorum confusione, et trajectione
litterarum, quas tum de industria, tum causa brevitatis, tum ne falsitas alicubi
exemplorum argueretur, interseruit, adeo confusus est, ut cum magno labore eo
perveniatur, quod facillime tradi potest; et plerumque dum mendacium vitat, nec
verus nec falsus est, aut forte mentitur; si tamen protervia calumniam facit.
CAP. III. Quod liber non eatenus utilis est ad phrasim comparandam.
[0917C] Sicut autem regulae utiles sunt, et necessariae ad scientiam, sic liber
fere inutilis est ad phrasim instruendam, quam nos verbi supellectilem possumus
appellare. Est enim phrasis commoda verbi facilitas in quavis lingua. Ergo
scientia memoriter est firmanda, et verba pleraque excerpenda sunt; ea enim
debet esse philosophantis cautela, ut verborum intellectui semper insistat, et
praeter hoc diligenter excerpat verba, quae alio commode transferuntur, et
quorum potest esse frequentior usus. Reliqua coaequantur foliis sine fructu, et
ob hoc aut calcantur, aut sua relinquuntur in arbore. Unde qui Aristotelem
sequuntur, in turbatione nominum et verborum, et intricata subtilitate, ut suum
vindicent, aliorum obtundunt ingenia, partem pessimam [0917D] mihi praeelegisse
videntur, quo quidem vitio Anglicus noster Adam mihi prae caeteris visus est
laborasse, in libro, quem artem disserendi inscripsit. Et «utinam bene dixisset,
bona quae dixit!» et licet familiares ejus et fautores, hoc subtilitati
ascribunt, plurimi tamen hoc ex desipientia vel invidentia vani, ut aiunt,
hominis, contigisse interpretati sunt. Adeo enim expressit Aristotelem
intricatione verborum, ut sobrius auditor recte subjungat:
...Nonne hoc spumosum, et cortice pingui,
Ut ramale vetus praegrandi subere coctum. (PERS. I, 97.) Habenda est tamen
auctoribus gratia, quia de fonte eorum haurientes, labore ditamur alieno.
CAP. IV. Quae sit libri primi conceptio. [0918A]
Caeterum quod necesse est sciri, verissime et certissime traditur. Hoc equidem
est, quid propositio dialectica, aut demonstrativa; universalis, particularis,
aut infinita: quid terminus, praedicatus videlicet, aut subjectus; quid
syllogismus perfectus, aut imperfectus; quid in toto esse, aut non esse, quas
propositiones ad usum syllogizandi converti contingat, et quas non: quidve
obtineat in his, quae modernorum usu dicuntur esse de naturali materia, aut
contingenti, aut remota. Quibus praemissis, trium figurarum subnectit rationes,
et tam extremitatum quam medii definitione praemissa, quot et qui modi in
singulis figuris, ex complexione extremitatum proveniant, docet; data [0918B]
quidem semente rationis eorum, quos, sicut Boetius asserit, Theophrastus et
Eudemius addiderunt. Deinde habita modalium ratione, transit ad commistiones
quae de necessario sunt, aut contingenti cum his quae sunt de inesse, ut quid ex
his in singulis figuris proveniat, ostendatur. Nec tamen dico ipsum Aristotelem
alicubi, quod legerim, nisi forte quod ad propositum, de modalibus sufficienter
egisse; sed procedendi de omnibus fidelissimam scientiam tradidit. Expositores
vero divinae paginae, rationem modorum pernecessariam esse dicunt; et modum sive
expressus, sive tacitus sit, plurimum attendendum. Nam in hac, quam perfecisti
destruxerunt, modus subticetur, et intelligitur perinde ac si modus hic,
voluntate scilicet, apponeretur. Ut et [0918C] ibi:
Tenerum spe devorat agnum.
Est enim modus, ut aiunt, quasi quidam medius habitus terminorum. Et profecto
licet nullus modos omnes, unde modales dicuntur, singulatim enumerare sufficiat,
quod quidem nec ars exigit, tamen magistri scholarum inde commodissime
disputant, et, ut pace multitudinis loquar, Aristotele ipso commodius opinor.
Utique quod sive ob verum modum, sive ob solam formam dicantur modales, earum,
apud plurimos Scripturarum locos, necessaria est cognitio. Caeterum in his
praecipuam arbitror esse usus auctoritatem, qui sermonum auget aut minuit, mutat
aut evacuat, significationes. Quod [0918D] patet in eo quod est contingens,
cujus latissimus usus, quo possibili aequabatur, in communi modernorum usu
parietes scholarum nusquam egreditur. Ad haec subjungit, unde idoneitas
syllogizandi proveniat, quoniam parum est generationem nosse syllogismorum, nisi
quis et potentiam habeat faciendi. Sequitur ratio reducendi syllogismos in
primae figurae modos; et sic primi libri conceptio clauditur.
CAP. V. Quod sit conceptio secundi.
Secundus autem transit ad rationem inferendi, quae in formam conclusionis patet,
adjiciens quomodo ex falsis in secunda et tertia figura verum syllogizetur; quod
eos forte praeterit, qui ex falso nihil sequi contendunt. Deinde ad circulares
progreditur [0919A] syllogismos, et eos in omnibus figuris exsequitur: tunc ad
conversiones syllogismorum in omni figura. Ut quidem imperfecti redeant ad
perfectos, et omnium fides pariter elucescat, ista praecedunt quae directae
ratiocinationis forma est: subjungitur ratio hypotheseos, quae necessitate
impossibilis eventus, aut non probabilis, propositum astruit. Cujus quidem ratio
est, ut si concludenti non acquiescatur sumpta contradictoria conclusionis, et
altera concessarum, eisque in prima figura dispositis, colligatur oppositum
alicujus concessarum. Quod qualiter in omni figura fiat, ostendit: omnesque
modos, per impossibilem eventum, veros esse convincit. Ad haec qualiter, et in
qua figura syllogizetur ex propositionibus oppositis, fideliter [0919B] aperit.
Adjicit et regulam petitionis principii, quae speculatio tam demonstratori quam
dialectico satis accommodata est: licet hic probabilitate gaudeat, ille
veritatem duntaxat amplectatur. Praeterea si non causa ponatur ut causa, puta,
cum quis non urgente se ratione complexionis, ad impossibile ductus esse
causatur, sed eo quod falsum aliquid positum fuerit, sequitur de causa falsae
conclusionis, ut catasyllogismi, et elenchi, et de fallacia secundum opinionem,
et de conversione medii et extremorum, cujus tamen tota utilitas longe commodius
tradi potest. Subjungitur ratio reducendae inductionis, quam dicit rhetoricum
syllogismum itidem et exempli, et de deductione; deinde [0919C] quid instantia,
quid ejivkoû, quam probabilem propositionem dicit, etsi ejus possit esse
instantia, id est non perpetuo obtineat; ut matres amare, novercas invidere.
Quid item signum et quomodo enthymema constet ex eicotibus et signis. Postremo
agit de cognitione naturarum. Grande quidem capitulum, et quod licet aliquatenus
proposito conferat, fidem tamen promissi nequaquam implet. Unum scio, me hujus
capituli beneficio, neminem in cognitione naturarum vidisse perfectum.
CAP. VI. De difficultate posteriorum analyticorum et unde contingat.
Posteriorum vero analyticorum subtilis quidem scientia est, et paucis ingeniis
pervia, quod quidem ex causis pluribus evenire perspicuum est. Continet [0919D]
enim artem demonstrandi, quae prae caeteris rationibus disserendi, ardua est.
Deinde haec utentium raritate jam fere in desuetudinem abiit, eo quod
demonstrationis usus, vix apud solos mathematicos est; et in his fere, apud
geometras duntaxat; sed et hujus quoque disciplinae non est celebris usus apud
nos, nisi forte in tractu Ibero vel confinio Africae. Etenim gentes istae,
astronomiae causa geometriam exercent prae caeteris; similiter Aegyptus, et
nonnullae gentes Arabiae. Ad haec, liber quo demonstrativa traditur disciplina,
caeteris longe turbatior est, et transpositione sermonum, trajectione
litterarum, desuetudine exemplorum, quae a diversis disciplinis mutuata sunt. Et
postremo quod non attingit auctorem, adeo scriptorum [0920A] depravatus est
vitio, ut ere quot capita, tot obstacula habeat. Et bene quidem, ubi non sunt
obstacula capitibus plura. Unde a plerisque, in interpretem difficultatis culpa
refunditur, asserentibus, librum ad nos non recte translatum pervenisse.
CAP. VII. Quare Aristoteles nomen philosophi prae caeteris meruerit.
Fuit autem apud peripateticos tantae auctoritatis scientia demonstrandi, ut
Aristoteles, qui alios fere omnes et fere in omnibus, philosophos superabat,
hinc commune nomen sibi quodam proprietatis jure vindicaret, quod demonstrativam
tradiderat disciplinam. Ideo enim, ut aiunt, in ipso nomen philosophi sedit. Si
mihi non creditur, audiatur vel Burgundio Pisanus, a quo istud accepi. Et
quoniam [0920B] haec ignorantiae tenebras tollit, facitque quemdam praenoscendi
praerogativa scientem, sectam Academicorum, quam in his, quae sapienti
dubitabilia sunt, profitemur, de caligine sua frequenter educit in lucem; et
sicut in primis examinatorium cudens, instruxit judicem, sic clientem suum
Aristoteles in his ad docentis provehit auctoritatem. Eleganti quidem ordine,
quia qui recte judicantis implet officium, merito ad docentis cathedram
sublimatur.
CAP. VIII. De officio demonstrativae, et ex quibus sit demonstratio, et quomodo;
et quod sensus scientiae principium est, et quomodo.
Sed ad hanc disciplinam quis idoneus est? Profecto et si quis in aliquo, eam in
multis nullus perfecte assequitur. Necesse enim est disciplinarum [0920C]
praenosse principia, et ex his ex necessitate verorum sequelam colligere
consertis rationibus et, ut sic dixerim, calcatius urgendo, ne quis, quasi ex
defectu necessitatis, videatur hiatus, qui demonstrativae scientiae praejudicium
afferat. Non utique omnis scientia demonstrativa est, sed illa duntaxat, quae ex
veris, et primis est, et immediatis. Nam sicut non omnis syllogismus
demonstratio, sed omnis demonstratio syllogismus est, sic demonstrativam
scientia inconvertibiliter ambit. Communes itaque conceptiones animi praecedunt,
deinde per se nota; et ex his, demonstrativa exoritur. Refert autem in iis, quae
nota sunt, an natura, an ad nos notiora sint; nam proxima sensui, notiora nobis,
remotiora [0920D] vero, utpote universalia, simpliciter et naturaliter notiora.
Ex principiis itaque disciplinarum, per propositiones immediatas, id est quae
probatione non indigent, ad id quo tendit, via est demonstratori. Et licet ad
judicium maxime dicatur haec scientia pertinere, inventioni tamen plurimum
confert. Docet enim ex quibus et qualiter contingat demonstrare, et quando, et
quomodo propriis aut communibus sit utendum; nam scientiae sibi invicem
adminicula conferunt. Et quia non omnis locus demonstratori commodus est (utpote
ab accidente, eo quod corruptibilium, nec demonstratio, nec scientia simpliciter
est), necessarios sibi vindicat locos, reliquos dialectico cedit et oratori.
Quibus satisfactum est, si verisimillimus fiat syllogismus. [0921A] Praeterea
quibus syllogismis, quibusve propositionibus utendum sit aperit, et quam vim in
astruendo afferat propositionis quantitas aut qualitas, diligenter inspecta;
quis autem syllogismus, cui faciat quaestioni, quaeve sit figura syllogismo
accommodata, pandit, et sic demonstrandi scientiam statuit, ac si sensu corporeo
teneatur, quae ratio indubitata sic esse convincit. Communes enim conceptiones,
a singulorum inductione fidem sortiuntur. Impossibile enim est universalia
speculari, non per inductionem; quoniam, ut ait, quae ex abstractione dicuntur,
per inductiones, ignota, nota fiunt. Inducere autem non habentes sensum
impossibile est. Singularium enim sensus est; nec [0921B] contingit ipsorum
accipere scientiam, neque ex universalibus sine inductione, nec per inductionem,
sine sensu. Fit ergo ex sensu memoria; ex memoria multorum saepius iterata,
experimentum; ab experimentis scientiae, aut artis ratio manat. Porro ab arte,
quae usu et exercitatione firmata est, provenit facultas exsequendi ea, quae ex
arte gerenda sunt. Sic itaque sensus corporis, qui prima vis, aut primum
exercitium animae est, omnium artium praejacit fundamenta; et praeexistentem
format cognitionem, quae primis principiis viam non modo aperit, sed et parit
CAP. IX. Quid sensus; et quomodo omnis philosophiae species, ex ipso convalescat
per imaginationem
[0921C] Planum autem est hoc diligentius inspicienti per singula. Nam cum
sensus, secundum Aristotelem, sit naturalis potentia indicativa rerum, aut
omnino non est, aut vix est cognitio, deficiente sensu; si quis opera naturae,
quae ex elementis, vel materia constant et forma, pertractet cum physico,
ratiocinandi viam ab indicio sensuum mutuatur. Si vero cum mathematico figuras
abstrahat, aut numeros partiatur discretae multitudinis, aut continuorum
corporum copiam fidelibus oculis ingerit. Philosophus quoque qui rationalem
exercet, qui etiam tam physici quam mathematici cliens est, ab iis incipit, quae
sensuum testimonio convalescunt, et proficiunt ad intelligibilium
incorporaliumque notitiam. Est autem sensus, ut Chalcidio placet, passio
corporis [0921D] ex quibusdam extra positis et varie pulsantibus corpus usque ad
animam commeans. Nisi enim eadem aliquid violentiae habeat, nec ad animam
pervenit, nec cadit in sensus forma. Si vero eadem passio grata est, lenitate
sui voluptatem gignit, et si invalescit, gaudium nominatur. Quod si asperitate
sui exulcerat, dolorem gignit. Aristoteles autem sensum potius vim animae
asserit, quam corporis passionem. Sed haec eadem vis, ut judicium suum de rebus
formet, passionibus excitatur. Et quia res percipit, earumdem apud se deponit
imagines. Quare retentione et frequenti revolutione, quasi thesaurum memoriae
sibi format. Dum vero rerum volvit imagines, nascitur imaginatio; quae non modo
praeceptorum recordatur, sed ad eorum [0922A] exempla conformanda, sui
vivacitate progreditur. Quaesitum tamen est an a sensu distet imaginatio
naturaliter, an a solo percipiendi modo. Recolo enim fuisse philosophos, quibus
placuit, sicut incorpoream simplicem, et individuam esse substantiam animae, ita
et unam esse potentiam, quam multipliciter, pro rerum diversitate, exercet.
Eorum ergo opinio est, quod eadem potentia nunc sentiat, nunc memoretur, nunc
imaginetur; nunc discernat investigando, nunc investigata assequendo intelligat.
Sed plures sunt econtrario sentientes, animam quidem quantitate simplicem, sed
qualitatibus compositam, et sicut multis obnoxiam passionibus, sic multis
potentiis utentem. Et facile quidem crediderim plures esse, quam eorum sit
libris expressum, [0922B] cum anima, dum a Domino peregrinatur, suae originis
nimis ignara, vix vires suas agnoscat.
CAP. X. De imaginatione, et quod ex ipsa oriuntur affectiones, quibus anima
componitur, aut turbata deturbatur.
Imaginatio itaque a radice sensuum per memoriae fomitem oritur, et non modo
praesentiam, sed et absentiam, loco quidem, vel tempore, per quamdam symplasim,
quam nos conformationem possimus dicere, intuetur. Hinc est illud,
Sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit,
Injectae collo sic decuere comae (OVID. Fast. II, 771.)
Quod autem abstractiva sit, innuit Maro, dum se [0922C] sui Astyanactis imaginem
abstraxisse recordatione quadam Andromache fatetur:
O mihi sola mei super Astyanactis imago!
Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat
Et nunc aequali tecum pubesceret aevo. (VIRG., Aen., III, 488.) Et quia, ut in
Politia ait Plato, facile est assequi naturalia arcana, ex his quae frequenter
accidunt, imaginem eorum, quae futura sunt, concipit ex qualitate eorum, quae
praesentialiter sentit, vel aliquando sensit. Ergo si passionem asperam concipit
de futuro, timor oritur; spes autem, si utilitate vel amoenitate, jucundam. Hinc
nascitur et cupiditas, perniciosissima pestis, et quae philosophandi proposito
plurimum adversatur. Impossibile [0922D] enim est quemquam cupiditati et
philosophiae pariter operam dare. Mista autem est ex contrariis, cum spes
fruendi voluptatem pariat, sed dilatio tristitiam et dolorem; quae, si
invaluerint ut exordinent et turbent animam, ex ea concussione fit ira. Itaque
ad compescendos motus illicitos parit imaginatio cautelam, quae ei nociva
declinet: ut sunt ex quibus dolor, ira, cupiditas, et sequelae istorum, puta
invidia, odium, detractio, luxuria, vanitas. Dum vero nimis cavet, ad
formidinem; dum parum, ad temeritatem accedit. Et in hunc modum ex sensu
proveniunt caetera, per imaginationis opem: ut amor, qui ad tutelam corporis,
vel ad conservationem utilium, vel ad procurandam successionem, plurimum
operatur.
CAP. XI. Quid imaginatio; et de opinione et fallacia opinionis et sensus: et de
ortu phronesis, quam nos prudentiam nominamus. [0923A]
Est ergo imaginatio primus motus animae, extrinsecus pulsatae, quo secundum
exercetur judicium, aut per recordationem redit primum. Primum enim judicium
viget in sensu, dum aliquid album aut nigrum, aut calidum aut frigidum, esse
pronuntiat. Secundum vero imaginationis est: ut, cum aliquid perceptorum,
retenta imagine, tale vel tale asserit, de futuro judicans vel remoto. Hoc autem
alterutrius judicium opinio appellatur. Et est quidem certa si, prout se habent,
de rebus judicat; si vero aliter, infidelis. Hanc autem asserit Aristoteles
animae passionem, eo quod [0923B] dum exercetur, rerum imagines animae
imprimantur. Quod si una pro altera imprimatur, pro errore, quo fallitur in
judicio, fallax vel falsa opinio nominatur. Nam saepissime falluntur sensus, non
modo in parvulis, ubi ratio putatur otiosa, sed et in provecta aetate. Quod
Aristoteles docens, dicit ex eo contingere lactentes omnes viros putare patres,
feminas autem matres, quod sensus rudis fallitur, nec firmum potest afferre
judicium. Baculus vero, in aqua fractus videtur etiam perspicacissimis. Et quia
sensuum fallaciam deprehendit, in eo agitatur ut et fidele aliquid teneat, cui
sine errore fiducialiter possit inniti. Ab hac agitatione nascitur virtus, quam
Graeci frovnhsin, Latini prudentiam vocant.
CAP. XII. Quid prudentia, quae materia ejus quae partes, et quomodo scientia ex
sensu. [0923C]
Prudentia autem est, ut ait Cicero, virtus animae, quae in inquisitione et
perspicientia solertiaque veri versatur. Materia enim hujus virtutis, in qua
exercetur, veritas est: reliquarum vero, domesticae quaedam necessitates. Ne
ergo undecunque fallatur, ad futura prospectum intendit, et providentiam format,
vel praeterita ad mentem revocans, thesaurizat memoriae: vel de praesentibus
callet, et astutiae vel calliditatis speciem parit: aut se pariter ad universa
diffundit, et ei circumspectio nascitur. Cum autem veritatem fuerit assecuta, in
speciem scientiae transit. Ex his patet, quod cum de sensu imaginatio, et ex his
duobus opinio, et ex opinione [0923D] prudentia nascatur, quae in scientiam
convalescat, quod scientia de sensu trahit originem. Nam, ut dictum est, multi
sensus aut etiam unus, memoriam unam, multae memoriae, experimentum, multa
experimenta, regulam, multae regulae reddiderint unam artem, ars vero
facultatem.
CAP. XIII. De differentia scientiae, et sapientiae: et quid fides.
Inde est, quod majores prudentiam vel scientiam, ad temporalium et sensibilium
notitiam retulerint: ad spiritualium vero, intellectum, vel sapientiam. Nam de
humanis scientia, de divinis, sapientia dici solet. Adeo autem de sensu scientia
pendet, ut eorum, quae sensu sciuntur, non sit scientia, rebus a sensu
subductis. Constat enim hoc ab Aristotele. Potest tamen esse fidelis opinio: ut
[0924A] cum post noctem sol creditur rediturus. Unde quia humana transitoria
sint, certum opinionis de iisdem nequit esse judicium, nisi raro: si autem, quod
non usquequaque certum est, pro certo statuatur, fit accessus ad fidem, quam
Aristoteles definit esse vehementem opinionem. Fides autem, tam in humanis quam
in divinis rebus, maxime necessaria est; cum nec contractus sine ea celebrari
inter homines possent, aut aliqua exerceri commercia, quinimo inter homines
quoque meritorum praemiorumque nequit esse commercium, fide subtracta. Haec
autem tum habet meritum, cum veros de religione tenet articulos: et est, ut ait
Apostolus, substantia rerum sperandarum, argumentum non apparentium (Hebr. XI) .
Est et media inter opinionem et scientiam [0924B] quoniam per vehementiam certam
aperit, ad cujus certitudinem per scientiam non accedit. Unde magister Hugo:
Fides est voluntaria certitudo absentium supra opinionem, infra scientiam
constituta. Sed hic scientiae nomen dilatatum est, et usque ad divinorum
comprehensionem protenditur.
CAP. XIV. De cognitione fronhvsewû, et ajlhqeivaû, et de ortu phronesis, et quae
ratio.
Et quia veritas prudentiae materia est (nam in veri comprehensione laborat),
finxerunt antiqui phronesin et ajlhqeivan esse germanas, eo quod prudentiae cum
veritate est quaedam divina cognatio. Inde est quod ab aspectu veritatis
prudentia, si perfecta est, nequit arceri: verum quia hoc hominum non est,
latens verum avide quaerit infirma conditio. [0924C] Et quidem propter fallacias
sensuum et opinionum, vix in ejus investigatione fideliter incedit; vix est in
comprehensione secura: recolit enim se deceptam esse, et posse decipi.
Sollicitatur ergo, ut firma perceptione gaudeat, indubitatoque judicio, quod
potest ratio appellari: siquidem ratum et firmum est rationis examen.
Philologiam ergo parit phronesis, dum amor veri sollicitat prudentiam ad
notitiam rerum, de quibus ferri vult sincerum firmumque judicium. Et est
philologia, sicut philosophia, nomen temperatum; quia sicut appetere, quam
habere sapientiam facilius est, sic amare quidem, quam exercere rationem. Ratio
enim, id est sincera judicii firmitudo, paucorum est.
CAP. XV. Item quid ratio, et quod nomen rationis multiplex est: et quod rationes
sempiternae. [0924D]
Anima itaque pulsata sensibus, et prudentiae sollicitudine validius concussa,
seipsam exerit, collectisque in unum viribus, dolos sensuum et opinionum studet
intentius declinare. Sua vero intentione perspicacius videt, firmius tenet, et
sincerius judicat. Et haec est vis, quae ratio nominatur; si quidem ratio est
potentia spiritualis naturae, discretiva rerum corporalium et incorporalium,
quae res appetit firmo et sincero examinare judicio. Ipsum quoque judicium ejus,
censetur nomine rationis. Sed et illa censentur rationes, de quibus sola ratio
judicat, et quorum essentia, a sensibilium singulariumque natura distincta est.
Has Pater Augustinus et multi alii asserunt sempiternas. Haec autem sunt,
[0925A] in quibus ab initio, et sine initio, aeternae constitutionis decretum et
suae dispositionis seriem sanxit ratio primitiva, quam si dixero, Sapientiam
Dei, utique non errabo. Infinita quidem hujusmodi, vel in ipsis veris, palam est
invenire: nam Deum esse Deum, et Patrem habere Filium, et Spiritum sanctum
utrique consubstantialem esse, nonnihil utique sunt haec enuntiabilia, sed ab
aeterno vera, et divino firma judicio, et non modo in veris, sed in aliis hoc
ipsum liquet; cum ratio duorum ad tria, et item trium ad duo, et in hunc modum
plurima, auctore Augustino, sempiterna sunt. Quod si cui videatur absurdum,
librum ejus de libero arbitrio legat, et ita esse constabit.
CAP. XVI. Distinctio multiplicitatis, et quod bruta non habent rationem, etsi
discernere videantur: et unde homo eam sortitus sit juxta Hebraeos. [0925B]
Cassiodorus vero, in libro De anima, tali utitur definitione: Rationem dico,
animi probabilem motum, qui per ea quae conceduntur et nota sunt, ad aliquid
incognitum ducit, perveniens ad veritatis arcanum. Ergo et potentia, et
potentiae motus, ratio appellatur. Hunc autem motum asserit Plato in Politia,
vim esse deliberativam animae, quae, quid honestum, vel utile sit, appetendumve,
aut fugiendum, pensatis rerum speciebus, specierumque causis judicio fideli
examinat. Habent enim et bruta animalia vim quodammodo discretivam, qua
discernunt cibos, declinant insidias, praecipitia transiliunt, necessitudinem
recognoscunt; non tamen rationem exercent, [0925C] sed naturali appetitu vigent
et imaginantur pleraque, sed causas rerum discutere nequaquam possunt. Quod
quidem ex eo provenire dicunt Hebraei, quod cum, Domino disponente, ab initio
creaturarum caetera coaluerint, et fotu caloris et humoris, sortita sint
spiritum naturalem, animalem, sensibilem, ex quibus oriuntur appetitus, et
imaginatio, quam habent bruta: solus homo assecutus est vim efficacius et
sincerius disserendi, quod ei vitam inspirans Deus, divinae rationis voluit esse
participem. Hominis vero spiritus, quoniam a Deo datus et ad Deum rediturus est,
solus divina meditatur, et in eo fere solo caeteris animalibus praestat. Res
enim corporeas, non modo imaginatio, sed sensus [0925D] comprehendit. Ad haec,
et rerum corporalium formas, veram quoque ipsam cohaerentiam discohaerentiamque,
pro parte cognoscit. Sensus enim videt hominem, rem utique corporalem; videt
colores et motus, formas utique corporalium; videt etiam hominem movere manum,
quod quidem amplius est, quam videre hominem moventem, id est, qui movet manum.
Quod, si cui mirum est, acquiescat vel Augustino. Porro ratio transcendit omnem
sensum, et judicium suum, etiam in corporalibus et spiritualibus rebus immergit.
Contemplatur omnia inferiora, et ad superiora prospectum intendit. Rationi
Hebraeorum consentit Senecae definitio, etsi ille aliud senserit. Ait enim:
Ratio est quaedam pars divini Spiritus humanis immersa corporibus. Quod tamen
aut errori gentilium accommodandum [0926A] est, qui animam mundi, in animas
singulas discerptam opinabantur, ipsamque mentiebantur esse Spiritum sanctum;
aut benignius interpretandum est: ut pars, non in quantitate, sed in virtute
dicta credatur. Nam ut verbi figuram exprimeret, adjecit quaedam. Licet enim
ratio quodammodo virtus divina sit, nequaquam tamen pars ejus est, quia
absolutissimae simplicitatis est.
CAP. XVII. De officio rationis, et quare sensus in capite, quibus ratio
praesidet; et quas pedissequas habeat philologia.
Cum ergo ratio origine divina nobilitetur, et divino polleat exercitio, eam
super omnia colendam esse, totius philosophiae decreto sancitum est. Haec enim
inordinatos motus compescit, et ad normam [0926B] bonitatis componit universa,
ut nihil sit quod ordinationi divinae repugnet, cui si quis obtemperat, felici
processu peraget aevum; si detrectat, ut in Timaeo ait Plato, Claudum iter
vitae, et mancum serpens, cum familiari stultitia demum revocatur ad inferna.
Agit haec corporis curam et animae, et utrumque componit. Qui vero utrumque
contemnit, mancus et debilis est, qui alterum, claudus. Et quia sensuum
examinatrix est, qui ob fallendi consuetudinem possunt esse suspecti, natura
optima parens omnium, universos sensus locans in capite, velut quemdam senatum
in Capitolio animae, rationem quasi dominam in arce capitis statuit, mediam
quidem sedem tribuens inter cellam phantasticam et memoriam, ut velut e specula
sensuum, et imaginationum, [0926C] possit examinare judicia. Proinde quidem,
quia haec ipsa vis, etsi divina sit, quasi quodam sensuum et imaginationum
ventilabro excitatur, et quia prudentia ad investigationem veri, quaerit
rationis sincerum examen, et philologiam parit, quam duae pedissequae periergia,
et ajgrupniva, jugiter prosequuntur. Est autem periergia quae laborem circuit
operis, ajgrupniva vigilans diligentia, quae exercitium temperat, ne quid nimis;
amor enim otiosus non est. Habet enim terrenam et mortalem philologia originem:
sed cum ad divina transit, immortalitate quadam deificatur. Quia cum prudentia,
quae de terrenis est, et rationis amor, ad incorruptae veritatis, divinorumque
arcana consurgit, [0926D] in sapientiam transiens, quodammodo a mortalium
conditione eximitur.
CAP. XVIII. De differentia rationis, et intellectus: et quid intellectus.
Qua vero proportione ratio transcendit sensum, ea, sicut Plato in Politia auctor
est, excedit intellectus rationem. Nam intellectus assequitur, quod ratio
investigat: si quidem in labores rationis intrat intellectus, et sibi ad
sapientiam thesaurizat quod ratio praeparans acquisivit. Est igitur intellectus,
suprema vis spiritualis naturae, quae humana continens, et divinas penes se
causas habet omnium rationum, naturaliter sibi perceptibilium. Sunt enim quae
exsuperant omnem sensum, tam hominum, quam angelorum, divinae rationes. Et
nonnullae aliis plus aut minus, pro divinae dispensationis decreto, [0927A]
innotescunt. Hunc solius Dei esse, et admodum paucorum hominum selectorum,
asserit Plato.
CAP. XIX. Quid sapientia, et quod ipsa de sensu per gratiam.
Sapientia vero sequitur intellectum, eo quod divina de his rebus, quas ratio
discutit, intellectus excerpsit, suavem habent gustum, et in amorem suum animas
intelligentes accendunt. Nam et ex eo sapientiam dici reor, quod boni saporem
habeat in divinis. Unde Patres scientiam referunt ad activam, ad contemplativam
vero, sapientiam. Patet ex his quod, si quis praemissos gradus recenseat, de
scaturigine sensuum etiam sapientiam, praeeunte et opitulante gratia, videbit
emanare. Et ut prophetico testimonio gaudeamus, timor ipse, qui est [0927B]
initium sapientiae (Psal. CX) , de sensu, vel imaginatione poenae contingit. Qui
cum sollicitetur, ne vapulet, punientis habens memoriam, ipsius declinat
offensam. Praemiorum quoque sensu, vel imaginatione, ad obsequium punire et
beare potentis, incitatur. Pietatem ergo exercuit, qui declinat offensam, sed
per experientiam obsequii scientiam assecutus est. Haec enim actionis est. Si
vero assuescat experientiae, ex consuetudine gerendorum provenit fortitudo. Ut
autem obsequium rationabile, quod gratissimum est, praestet, consilium
deliberationis, super actis, vel agendis, oboritur. Deliberationem sequitur
intellectus, meliorem partem retinens in sinu suo; versatur enim in divinis,
quorum [0927C] gustus, et amor, et inhaerentia, vera demum sapientia est. Hos
tamen gradus non operatur natura, sed gratia, quae de fonte sensuum, pro
arbitrio suo, elicit varios virulos scientiarum, et sapientiae: invisibilia Dei,
per ea quae facta sunt, manifestat, et manifestata, quadam charitatis unitate
communicat, et hominem Deo unit.
CAP. XX. De cognitione animae, et simplicitate, et immortalitate, secundum
Ciceronem.
Unde et quidam minuti philosophi, eo quod a sensibus ad scientiam sit processus
nisi eorum, quae sentiuntur, ullam negant esse scientiam. Quod quantum
philosophandi proposito adversetur, perspicuum est. Perit enim exercitium
rationis, quo rerum apud se notiones, quas Graeci ennoias dicunt, [0927D]
quaerit et tenet: sine quo, nec nomen constare potest. Est ergo, ut ait Cicero
in Tusculanis, magni ingenii, revocare mentem a sensibus, et cogitationem a
consuetudine abducere. Nec enim Deus ipse, qui intelligitur a nobis, alio modo
intelligi potest, nisi mens soluta quidem sit, et libera, et segregata ab omni
concretione mortali. Singularis est quaedam natura, atque vis animi, sejuncta ab
his usitatis notisque naturis: quidquid illud sit, profecto divinum est. Non
valet tamen animus, ut plene seipsum videat: sed ut oculus, sic animus se non
videns, alia cernit. Non videt autem quod minimum est, formam suam fortasse.
Quanquam id quoque, sed haec relinquamus. Vim certe, sagacitatem, memoriam,
motum, celeritatem videt. Haec magna, [0928A] haec divina, haec sempiterna sunt.
Qua facie quidem sit, aut ubi habitet, ne quaerendum est quidem. Itaque sic
mentem hominis, quamvis eam non videas, ut Deum non vides; tamen ut Deum
agnoscis ex operibus ejus, sic ex memoria rerum, et inventione, et celeritate
motus, omnique pulchritudine virtutis, vim divinam mentis agnoscito. In animi
autem cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis plumbei simus,
quin nihil sit animis admistum, nihil concretum, nihil copulatum, nihil
coagmentatum, nihil duplex. Quod cum ita sit, certe nec secerni, nec dividi, nec
discerpi, nec distrahi potest: igitur nec interire. Haec ille in Tusculanis, ut
et vim deliberativam, rationem scilicet, divinam quidem, et animas hominum esse
[0928B] immortales doceat. Haec quidem, de passione sensuum, et viribus, et
dignitate animae, multa brevitate perstricta sunt, ut constaret, quia, ut ait
Aristoteles: Ars sive scientia originem trahit a sensu. Si quis enim vellet de
viribus animae copiosius disputare, materia subtilis ingenium acutum, capacem
memoriam, et expeditum otium quaerens, cum studio diligenti, in maximorum
voluminum quantitatem erumperet. Qui vero naturam animae diligentius investigare
voluerint, non modo Platonis, Aristotelis, Ciceronis, et veterum philosophorum
scripta revolvant, sed Patrum, qui veritatem fidelius expresserunt. Nam et
doctores Ecclesiae, et post eos Claudianus, et alii moderniores, de anima
[0928C] multa scripserunt, quos si quis non potest evolvere, vel Phrenouphysicon
legat, librum de anima copiosissime disputantem. Eum tamen aliis omnibus non
praepono. Sed haec hactenus, nunc ad propositum redeamus.
CAP. XXI. Quod praecedentibus, etsi non sufficienter, Aristoteles aliquod
hypotheticorum seminarium dedit.
Dialecticam et apodeicticam, quam nos demonstrativam dicimus, praecedentia
docent: in iis tamen de hypotheticis syllogismis nihil, aut parum, est
actitatum. Seminarium tamen datum est ab Aristotele, ut et istuc, per industriam
aliorum, possit esse processus. Cum enim tam probabilium, quam necessariorum
loci monstrati sunt, ostensum est, [0928D] quid ex quo sequitur probabiliter,
aut necessario. Quod quidem ad hypotheticorum indicium maxime spectat, ut
arbitror, ut consequentia constet. Praeterea Boetius hoc pro seminario
inveniendorum dicit acceptum, quod Aristoteles ait in Analyticis, idem, cum sit
et non sit, non necesse est idem esse. Ergo ipse, et alii aliquatenus
suppleverunt imperfectum Aristotelem in hac parte: sed quidem, ut mihi visum
est, imperfecte. Itaque in hypotheticis syllogismis, qui syllogismi fiant, in
priori forma per positionem antecedentis, qui in posteriori per destructionem
consequentis: quaeve sint figurae, aut modi qui constant, ex compositis
hypotheticis, et de propositionibus, aequimodis, et non aequimodis, et quae sit
natura eorum, qui fiunt ex disjunctis, [0929A] ostenditur. Sed forte ab
Aristotele, de industria relictus est hic labor: eo quod plus difficultatis quam
utilitatis videtur habere liber illius, qui diligentissime scripsit. Profecto si
hunc Aristoteles more suo exsequeretur, verisimile est tantae difficultatis fore
librum, ut, praeter Sibyllam, intelligat nemo. Nec tamen hic de hypotheticis
satis arbitror expeditum, supplementa vero scholarum perutilia et necessaria
sunt.
CAP. XXII. De sophistica, et utilitate ejus.
Sophisticam esse, dictum est, quae falsa imagine tam dialecticam quam
demonstrativam aemulatur, et speciem quam virtutem sapientiae magis affectat.
Unde ne cliens Aristotelis, mechanicae hujus supplantetur insidiis, eam
praecedentibus [0929B] recte subjungit. Opus quidem dignum Aristotele, et quo
aliud magis expedire juventuti non facile dixerim: juventus enim, etsi
sapientiam veram in omnibus plene nequeat obtinere, sapientiae tamen opinionem
affectat, et gloriam suam aliorum vult judicio celebrari. Hoc est utique quod
sophistica pollicetur: est enim apparens sapientia, non existens. Unde et
sophista, copiosus ab apparente sapientia, sed non existente. Haec autem omnium
disciplinarum aemulatrix est, et sub earum specie, suas omnibus tendiculas
parat, incautosque subvertit. Frustra, sine hac, se quisque gloriabitur esse
philosophum, cum nequeat cavere mendacium, aut alium deprehendere mentientem.
Hoc utique in unaquaque disciplina opus scientis est. Videas hujus [0929C]
ignaros, cum ab aliis, vel a se, paralogizentur homines Nicodemianos, cum
fuerint supplantati dicentes prae stupore: Domine, quomodo possunt haec fieri?
(Joan. III.) Nihil autem est, quod minus deceat aut gloriae aut victoriae
captatorem. Sane litigiosus victoriam, sophista gloriam quaerit, finisque
utriusque in disceptationibus et contentionibus plurimum placet. Unde et ad
phrasim conciliandam, et totius philosophiae investigationes, sophisticae
exercitatio plurimum prodest: ita tamen, ut veritas, non verbositas, sit hujus
exercitii fructus. Sic enim veritatis et sapientiae famula est: alioquin
adultera, prodens amatores: quos excaecatos exponit erroribus, et in
praecipitium ducit. [0929D] Ait Sapientia: Qui sophistice loquitur, odibilis est
(Eccli. XXVII) : sed plane odibilior est, qui sophistice vivit: error enim
vitae, quam verbi, perniciosior. Vix est tamen qui in vita non imitetur
sophistam, cum hi, qui non sunt, velint videri boni, et hoc modis omnibus agant;
et qui boni sunt, aliorum saepe circumvenire quaerant judicia, ut meliores quam
sint, videantur. Quod quidem est, in ratione vivendi, sophistam induere, si
tamen gloriam propriam simulator affectat; nam si divinam, et quidem ex
scientia, forte poterit excusari.
CAP. XXIII. De sophisticis elenchis.
Hanc itaque in scholam Peripateticam Aristoteles introducit, et fallaciarum nube
depulsa, docet qualiter [0930A] admitti debeat, aut vitari. Vires ejus universas
exponit, et instrumentum, quo illa utitur, manifestat. Sicut enim dialecticus
elencho, quem nos reluctatorium dicimus syllogismum, eo quod contradictionis
est: sic et ista, sophistica elencho utitur; qui utique imaginarius est
syllogismus, eo quod non contradictionis est sed videtur. Paralogismus enim est,
id est syllogismus umbratilis. Supponit et genera disputationum, ut appareat
quomodo nunc docentem ex principiis, nunc ex probabilibus colligentem, nunc ex
his, quae non videntur, probabilia arguentem, quod est demonstratoris,
dialectici, et tentatoris officium, sophista imitetur. Is, inquam, qui agonizans
litigiosam exercet, adjicit sophistarum notas quinque, procurantium quomodo
[0930B] adversarius in redargutionem incidat, aut falsum, aut inopinabile, aut
soloecismum, aut nugandi ineptias. Sufficit autem cavillatori, si vel hoc facere
videatur. Subjungit his arguendi modos, qui sunt in dictione: ut aequivocatio,
amphibologia, compositio, divisio, accentus, et figura dictionis: et item eos,
qui sunt extra dictionem, ut in ea specie, quae est secundum accidens, et in ea
qua simpliciter, vel non simpliciter dicitur; et tertia quae est secundum
elenchi ignorantiam; et quarta secundum consequens; et quinta secundum quod est
in principio sumere; et sexta, quod est non causam ut causam ponere: et septima,
plures interrogationes unam facere. Itaque, qualiter opponentem aut respondentem
in his versari oporteat, per singula [0930C] capita diligenter exsequitur, et,
sicut optimus campiductor, hunc, ad inferendam pugnam, illum instruit ad
cautelam. Cum ergo ex his liqueat quae adesse debeant, quae abesse, et
probabilium, quae sola sufficit humana infirmitas comprehendere, patefacti sint
loci, rationumque monstratae sint necessariae complexiones, docendi sint
rationes, et viae explanatae, fallaciarum sublata sint impedimenta, luce clarius
est rationem disserendi suis esse limitibus et partibus absolutam.
CAP. XXIV. De his qui Aristotelis opera carpunt.
Satis ergo mirari non possum, quid mentis habeant (si quid tamen habent), qui
haec Aristotelis opera carpunt, quae utique non exponere propositum [0930D]
fuerat, sed laudare. Magister Theodoricus, ut memini, Topica, non Aristotelis,
sed Trecassini Drogonis irridebat. Eadem tamen quandoque docuit. Quidam
auditores magistri Roberti de Meliduno, librum hunc fere inutilem esse
calumniantur. Alii detrahunt categoriis. Unde in commendatione eorum diutius
moratus sum, reliquos, eo quod omnium judicio commendantur, morose non censui
commendandos. Elenchis tamen, sed inepte, opponitur, quod versus habent
poeticos: sed constat quod idioma linguarum commode in commercium non deducitur.
In eo autem mihi videntur analyticis praeferendi, quod non minus ad exercitium
conferunt, et faciliori intellectu eloquentiam promovent.
CAP. XXV. Quod Cornificius, Bromio scurra deorum, vilior est: et de laude
logicae quid Augustin. et alii philosophi dicant. [0931A]
Cum itaque logicae tanta sit vis, quisquis eam causatur ineptam, ineptissimus
est. Pallas Bromium, qui eam Marsicam aut veneficam irridebat, in nuptiis
Philologiae compescit, et superis multa praedicatione consociat. Porro, ut est
in fabulis, Bromius deorum scurra contemnitur: sed Cornificius noster, logicae
criminator, philosophantium scurra, non immerito contemnetur. Ut de Platone
taceam, Aristotele, Tullio, a quo, ut majores perhibent, philosophia inchoata
est, et perfecta, Pater Augustinus, cui temerarium est obviare, eam tantis
effert praeconiis, ut vituperari non possit, nisi [0931B] ab his, quorum nulla
est prudentia, sed impudentia multa. Ait ergo in secundo libro De ordine: Cum
perfecta esset dispositaque grammatica, admonita est ratio quaerere atque
attendere hanc ipsam vim, quae peperit artem. Nam eam definiendo, distribuendo,
colligendo, non solum digesserat, atque ordinaverat, verum etiam ab omni
falsitatis irruptione defenderat. Quando ergo transiret ad alia fabricanda, nisi
ipsa, sua prius, quasi quaedam machinamenta et instrumenta distingueret,
notaret, digereret, proderetque ipsam disciplinam disciplinarum, quam
dialecticam vocant? Haec docet docere, haec docet discere. In hac se ipsa ratio
demonstrat, atque aperit quae sit, quae velit; et quid valeat scire, scit sola.
Scientes facere, non solum vult, sed et potest. [0931C] Quid ad haec
Cornificius? Nempe quod cujusque deficientis ingenii est, et desidiae, quae ad
hortamenta virtutis stertere consuevit, quod non potest assequi, criminatur.
CAP. XXVI. Quo consilio utendum sit adversus eum, et protervos, et
calumniatores.
Utamur ergo adversus eum, et compigrescentes (quoniam jam habet consortes
erroris), consilio, quod se post multa, quae per ipsam didicit, in primo contra
Academicos, dicit Augustinus a dialectica dedicisse. Docuit me, inquit, cum de
re constat, propter quam verba dicuntur, de verbis non debere contendi. Et
quisquis faciat id, si ex imperitia facit, docendum esse; si ex malitia,
deserendum; si [0931D] doceri non potest, monendum, ut aliquid aliud potius
agat, quam tempus in superfluis operamque consumat; si non obtemperat,
negligendum. De captiosis autem atque fallacibus ratiunculis breve praeceptum
est: si male concedendo inferuntur, ad ea, quae concessa sunt, redeundum esse.
Si verum falsumque in una conclusione confligunt, accipiendum inde quod
intelligitur: quod explicari non potest, relinquendum. Si autem modus, in
aliquibus rebus, latet penitus hominem, scientiam ejus non esse quaerendam.
CAP. XXVII. Quod Aristoteles in multis erravit; quod in logica eminet.
Haec adversus Cornificium. Caeterum contra eos qui veterum favore potiores
Aristotelis libros excludunt, Boetio fere solo contenti, possent plurima [0932A]
allegari. Sed non oportet, quia palam est omnibus, usque ad miserationem,
imperfectio illorum, qui in sola Boetio tempus et rem consumpserunt, ut fere
nihil sciant. Nec tamen Aristotelem ubique plane aut sensisse, aut dixisse
protestor, ut sacrosanctum sit, quidquid scripsit. Nam in pluribus, obtinente
ratione et auctoritate fidei, convincitur errasse: siquidem non modo studiosum
quemlibet, sed et Deum ipsum prava posse committere asserit. Item, providentiam
Dei, usque ad regionem lunae progredi diffitetur: et ut divinationem tollat
praenoscentiamque futurorum, asserit inferiora non regi per divinae decreta
Providentiae, nec angelorum prodesse opem, aut daemonum in his, aut in futuris
aliquam esse perspicientiam. Sunt et multi errores ejus, qui [0932B] in
scripturis tam ethnicis quam fidelibus poterunt inveniri; verum in logica parem
habuisse non legitur. Unde sic accipiendus est, ut ad promovendos juvenes ad
gravioris philosophiae instituta, doctor sit, non morum, sed disceptationum.
CAP. XXVIII. Quomodo ea sit utendum.
Sed licet ars ista ad quammulta sit utilis, qui aliorum ignarus est, non tantum
hujus eruditione ad philosophiam juvatur, quantum hinc, sumpta verbositate et
temeritate, impeditur. Fere enim inutilis est logica, si sit sola. Tunc demum
eminet, cum adjunctarum virtute splendescit. Tenerae tamen aetati indulgendum
est amplius, et ut copiam eloquentiae comparet, interim est ferenda verbositas.
Sicut enim corpora, sic et ingenia puerilia, in primis [0932C] alenda sunt ne
inarescant: et ut a plenitudine et copia alimentorum succo distendantur ad robur
concipiendum, et ut caro, quodam dilatationis suae vitio in hac aetate luxuriet.
Hoc autem et laboris exercitium, et pondus sollicitudinis, et diligens opera,
sequenti aetate satis excoquet et purgabit. Procedente ergo aetate, et sensu,
verbositatis cohibeatur licentia, et sophisticae (quam Aristoteles dictitivam,
nos circumventoriam vel cavillatoriam dicere possumus), improbitas conquiescat.
Manet haec sollicitudo eum qui doctoris nomen et officium vindicat. Porro
inutilis est opera praeceptorum, si non usu et exercitio assiduo roboretur; nisi
forte in habitum transierit dispositio.
CAP. XXIX. Quod temeritas adolescentiae reprimenda, et quare Mercurius societur
Philologiae, et quae sint praecipue expetenda. [0932D]
Non tamen ea licentia est indulgendum gymnasiorum exercitiis quae, quasi jocus
quidam et palaestra philosophiae agitantur in spe proficiendi, ut in annos
maturiores, aut in studia graviora protendantur. Scurriles ineptiae, insulsa
loquacitas, et clamosa, itemque levitas puerilis, cum prima lanugine deponenda
sunt. Haec siquidem agere, est philosophum diffiteri, et ad male sanos accedere.
Unde, ut a fabulis instruamur, Mercurius, eloquentiae praesul, hortatu matris in
Philologiae nuptias transit ab adolescentia prima, eo quod jam pubentes genae,
seminudum eum incedere, chlamydeque indutum [0933A] parva, invelatumque caetera,
humerorum cacumen obnubere, sine magno risu Cypridis, non sinebant. Cypris enim,
quae mistura interpretabatur, vigens in eis, qui sapientiae et eloquentiae
mistura condiuntur, inermis, nudae ventosaeque facundiae deridet ineptias. Latet
autem sensum hominis, quem multa cogitantem terrena inhabitatio deprimit, trium,
maxime expetendorum, arcana praestantissimaque natura. Haec autem sunt vera
bonitas, veritas sincera, ratio incorrupta et certa. Horum tamen quasi olfaciens
dulcedinem natura humana, cui Deus sicut in libro Sirac legitur: Posuit oculum
supra cor, ut ostenderet magnalia operum suorum, ut laudaretur in bonitate, et
glorificaretur in mirabilibus suis (Eccli. XVII) : horum, inquam, dulcedinem
[0933B] sentiens, appetit nosse verum, apprehendere bonum, et ei, ne dispendium
patiatur, firmiter adhaerere. Appetitus enim hic naturaliter a Deo insitus est
homini, etsi per naturam sine gratia perficere non possit. Unde tres sorores,
filias Phronesis, fabulosa gentium finxit antiquitas, Philologiam, Philosophiam
et Philocaliam. Genus Philosophiae et Philocaliae Augustinus, Philologiae
Marcianus, sed cognationem trium indicat Aesopus. Ergo quia veram bonitatem,
sapientiam, rationem, etsi polliceri sibi arroganter non audeat, affectat tamen
indesinenter humana infirmitas, versatur in amore istorum, donec amoris
exercitio per gratiam, res ipsas quas desiderat, assequatur. Has quidem
affectiones Phronesis parit, quia sapor, qui humanae [0933C] naturae dulcescit,
ad veri bonique provocat appetitum. Nam fronwð Graece dicitur sapio, quod quidem
saporem appetitus potius exprimit, quam sapientiam, quae in divinorum
contemplatione consistit. Illa enim, non Phronesis, sed sofiva appellatur.
CAP. XXX. Idem.
Harum vero philologia prima est, et quae aliarum naturam, vim et consilia
indicat: siquidem cum undique probabilia multa occurrant (quia, ut ait
Pythagoras, fere de omni re potest in contrarium disputari), rerum certitudinem
quaerit, et diligenti cautela declinat errores; et sicut virtus est vitium
fugere et sapientia prima, stultitia caruisse, sic [0933D] quae praecaveret
errorem has quae virtutes afferunt naturaliter antecedit: et, ut Junonis, aut,
ut rectius dixerim, Martiani verba ponantur, an quisquam est, qui philologiae se
asserat privilegia laborata, et lucubrationum praemium nescire Pallorem, quae
etiam deos quiescentes ad se venire inaudita obsecratione compellit: et paulo
supra coelum, terram, mare, et quae in eis sunt, prima scrutatur: quae
Pervigil in modico penetrans arcana labore,
Quae potis est docta totum praevertere cura
Quod superis praescire datum est. Quin crebrius in nos
Jus habet illa, deos urgens injussa coactos,
Et quod nulla queat superum tentare potestas
Invito scit posse Jove.
Siquidem, ut ait alius, non inferior Martiano,
[0934A] ..... Labor improbus omnia vincit. (VIRG. Georg., I, 144.)
Liquet autem ex praecedentibus ad hoc, ut sensus sit, plura concurrere: ut sint
exterius offendiculum, in quem impingit spiritus, minister sentiendi, idemque
spiritus qui exterioris obstaculi qualitatem ad notitiam animae profert. Ut sint
tria, anima quae sentit, spiritus, quo sentit, et offendiculum, quod extrinsecus
sentit. His, ut praedictum est, excitatur vis deliberativa, quam supra
nominavimus rationem, suumque judicium exercet, quod itidem ratio appellatur;
quod quidem interdum verum, interdum probabile est. Sed ratio vera non est, nisi
sit certa et firma: eo quod ratio, nomen firmitudinis est. Nam et ratum non
dicitur, nisi quod [0934B] firmum est. Ut itaque magno placuit Augustino: Ratio
vera solius Dei est, et eorum, quibus ipse certam notitiam firmumque judicium de
rebus habere concessit. Est autem praedicamentalis inspectio, et prima fere
philosophandi via, de qualibet re proposita quid sit attendere, itemque quibus
proprietatibus ab aliis differat, et quomodo aliis conformetur. Deinde an sit ei
quid contrarium, et an ipsum susceptibile sit contrariorum. Quae cum
innotuerunt, res familiarius assignata, in notitiam transit. Utique hunc
ordinem, etsi pro voto exprimere nequeam, in tantae rei investigatione tamen,
quia commodissimus est, placuit imitari. Nec est ubi justius de rationis
veritatisque substantia quaeratur, quam ubi vis logicae discutitur, quae se
profitetur [0934C] scientiam veritatis, ut asserit Augustinus, et utinam assequi
valeat quod promittit! Constat autem quia plurimum prodest, et inveniendi
examinandique rationes, viam et copiam parat.
CAP. XXXI. Quod philologia alias duas praecedit: et quae sit praedicamentalis
inspectio sequenda in discussione rationis et veritatis.
Sicut autem ratio in creaturis est vis quaedam spiritualis, naturae rerum
examinatrix, et tam corporalium, quam intelligibilium assequens notitiam: ita
primitiva quaedam ratio est, quae sua virtute res omnes, tam corporales quam
intelligibiles comprehendit, et naturam, et vim singulorum plene fideliterque,
id est absque omni errore, examinat. Hanc, sive sapientiam, sive virtutem Dei
dixero, [0934D] et rerum omnium firmitudinem esse, procul dubio non errabo.
Penes hanc omnium rerum natura, processus finisque subsistit. Quippe haec est
sphaera quam poetico figmento Martianus obnubilans, ex omnibus elementis dicit
esse compactam, ut nihil absit, quod ab aliqua natura credatur contineri. Illic
coelum omne, aer, freta, diversitasque telluris, claustraque tartarea, urbes,
compita, cum actibus fortunisque suis, cunctarumque species rerum, tam in specie
quam in genere numerandae. Quae quidem sphaera, imago quaedam videbatur, ideaque
mundi. Plato autem quaestionem inducit, una sit idea, an plures. Et profecto si
substantiam scientiae aut rationis quis attendat, una est: si pluralitatem
rerum, [0935A] quas penes se ratio intuetur, ideae sunt infinitae. Hanc intuens
stoicus, pronoivan, quam nos appellare possumus providentiam, veneratur, et
legibus ipsius, ad necessitatem omnia dicit arctari. Epicurus econtra rerum
facilitatem attendens, exstinguit pronoivan, et omnia a lege necessitatis
absolvit. Peripateticus vero, utrinque erroris praecipitium metuens, nec ad
paradoxas stoici, nec ad kuriodovxaû Epicuri movetur: sed sic in stoico
pronoivan asserit, ut rebus non inducat necessitatem, sic cum Epicuro, a
necessitate res expendit, ut providentiae non auferat veritatem. Res itaque
partim necessarias asserit esse, partim facilitati naturae, et libero arbitrio
subjacere. Academicus vero fluctuat, et quid in singulis verum sit definire non
audet. Haec [0935B] tamen secta trifariam divisa est: habet enim, qui se nihil
omnino scire profiteantur, et cautela nimia demeruerunt philosophi nomen. Habet
alios, qui se sola necessaria, et per se nota, quae scilicet nesciri non
possunt, confiteantur nosse. Tertius gradus, nostrorum est, qui sententiam non
praecipitant, in his quae sunt dubitabilia sapienti.
CAP. XXXII. Quid ratio primitiva: et de variis sectis philosophantium.
Prima itaque et ratio vera, est divina, quam diximus, et quae nullum omnino
admittit errorem. Nihil autem est quod magis rationi videatur adversum, quam
error; illa enim statuit et confirmat, hic lubricitate sua prosternit et
supplantat. Et sicut sensus nomine censetur nunc potentia, nunc actus [0935C]
sentiendi, et item tam potentia, quam actus imaginandi dicitur imaginatio: ita
ratio, nunc vis, nunc agitatio motusque virtutis, nunc etiam illa, in quibus
ratio quemdam suae virtutis motum exercet, dicuntur rationes. Quales quidem sunt
inhaerentiae in consequentiis: proportiones in numeris: et eorum, quae absolute
necessaria sunt, demonstrationum principia. Has autem, tam in libris De ordine,
et De libero arbitrio, et Hyponosticon, quam in multis aliis, asserit Augustinus
immortales esse et sempiternas. Unius, inquit, ad duo, et duorum ad quatuor,
verissima ratio est; nec magis fuit heri ratio illa vera, quam hodie: nec magis
cras, aut post annum, erit vera. Nec si omnis mundus iste concidat, [0935D]
poterit ista ratio non esse, simili modo substantiam esse. Si sit corpus, non
esse non potest. Caetera quidem, quae divinae rationis oculus contemplatur, vera
quidem sunt, sed prae mutabilitate sua nequaquam dicuntur rationes. Ex hoc autem
veritatis rationisque consortio, quibusdam philosophantibus visum est semper
esse verum quod semel est verum: quibus videtur suffragari ratio, quam
Augustinus inducit, ut doceat nostram et praecedentium patrum eamdem esse fidem:
etsi nos pro parte gaudeamus impletum, quod illi praestolabantur implendum: ait
enim: non est mutata fides, etsi variata sint tempora. Et nos, et illi, eamdem
amplectimur veritatem, sed aliis et aliis sermonibus praedicamus.
CAP. XXXIII. Quid sit rationi contrarium, et quod multis modis dicitur ratio; et
quae rationes aeternae? [0936A]
Natura vero angelica, quae noxio corpore non tardatur, et divinae puritati
familiarius inhaeret, rationis incorruptae viget acumine. Et licet non
aequaliter Deo cuncta examinet, ea tamen rationis praerogativa ditatur, ut nullo
supplantetur errore. At humana infirmitas, quae tam ex conditione naturae, quam
merito culpae, multis patet erroribus, imo et capta labitur a prima et secunda
puritate, degenerat in examinatione rerum, id est in exercitio rationis. Et quia
incertitudinis lubrico vacillat, apprehendit quod potest, et nunc ex fida rerum
similitudine veras exercet opiniones, nunc decepta [0936B] vanis imaginibus,
falsas. Si enim res ut se habet comprehenditur, vera opinio est; et si sic verbo
exponitur, est vera locutio: unde nonnullis philosophorum probabiliter placuit,
veritatem, unde opinio vera dicitur, aut sermo verus, quasi quemdam medium
habitum esse rerum, quae examinantur extrinsecus ad rationem. Si enim eis
fideliter in examinando innititur, certa est, nec aliquo vacillat errore. Itaque
locutio, quae vera dicitur, a modo quem innuit, modalis appellatur. Item opinio
vera, a modo percipiendi; et ratio vera a qualitate examinis sui. Res quoque
singulae, verae dicuntur: ut homo verus, verus candor, dum in his taliter
percipiendis, nullius imaginis phantasmate circumveniatur opinio. Fides autem
examinandi res, ut verae [0936C] dicantur, convincitur plerumque a duobus;
scilicet vel a forma substantiae, vel ab effectu formae. Est enim verus homo,
cui vera inest humanitas: id est conscia rationis et possibilitatis. Vera autem
albedo est, quae albificat: quae justum facit, vera justitia. Si mihi non
credis, vel magno Hilario, qui Gallicano cothurno attollitur, et a lectione
simplicium procul est, aurem praebe.
CAP. XXXIV. Quod homo perfectam non habeat rationem, et quod verum multipliciter
dicitur.
Ut autem geramus morem stoicis, qui circa verborum analecticem vel analogiam
sollicitantur, verum dictum est a Graeco heron, quod firmum et stabile, seu
certum et clarum interpretatur. Hinc [0936D] heroes dicti sunt, qui firmum et
stabilem adepti sunt gradum ex consortio numinum, quibus eos fabulosa antiquitas
sociavit. Hi vero hJmivqeoi, heroes nuncupati sunt, sicut Martianus ait, ex eo
quod veteres terram håran appellaverunt. Et hoc quidem a certitudine
stabilitatis suae. Nos autem, non semideos, qui nulli sunt, sed nec heroes, ob
perfidiae notam, aliquos dicimus, sed translationem electorum, quae sit a
fluctuatione et vanitate mundana ad gloriam, verae certitudinis et firmae
stabilitatis, verbo significamus Catholico. Eos namque, a confirmatione, quam
adepti sunt, sanctos appellamus; siquidem sancire, confirmare est: et sanctus,
confirmatus in virtute vel gloria. Hoc utique est a vanitate eximi, et in
veritate versari. Proinde verum, [0937A] hoc verbum, confirmationis nota est,
stabilitatemque significat rei, cui ratio fideliter possit inniti. Veritas vero,
nomen firmitudinis et stabilitatis est. Nec moveat, quod pro aspiratione Graeca,
Latinus V posuit consonantem: quum Aeolicum digamma ad hanc consonantem multas
habeat affinitates. Sicut autem ut vis sentiendi motum suum exerceat utiliter,
necesse est aliquod esse, cui stabiliter innitatur: sic ratio labitur, si non
stabili innititur offendiculo. Nam si lucem subtraxeris, cessat visus, auditus
nullus est, cessante sono, olfactus gustusque quiescunt ab odoris saporisque
carentia; tactus inanis est, si in rem solidam non offendat. Dicitur tamen quod
tunc videantur tenebrae, silentium audiatur, tangatur inane. Sed verius
diceretur his [0937B] sensibus tunc nihil sentiri. Augustinus enim, et contra
Manichaeos, et in Hyponosticon, et in aliis multis libris docet, non modo has,
sed quaslibet privationes, nihil esse. Aristoteles autem eas nonnihil esse
asserit: eo quod non modo privant, sed ad se quodammodo subjecta disponunt.
Itaque tam sensus, quam ratio, stabile quid exposcunt, ne inanis sit opera, quae
certum quid non comprehendit. Nam cum agit ut teneat, et cassatur ejus intentio,
et in vanum laborat, et suo fallitur errore. Unde, sicut errorem diximus rationi
contrarium, sic vanitatem veritati contrariam profitemur; nam falsum vanumque,
etsi voces diversae sint, ad eamdem quodammodo accedunt significationem. Porro
vanitas et falsitas ad nihilum vergunt; quod enim falsum est, [0937C] omnino
nihil est, nec sub scientiam cadit. Nam, sicut Augustinus et in soliloquiis, et
contra Academicos et in plerisque aliis docet, inter omnes veteres et etiam
inter ipsos Academicos constitit, scire falsa neminem posse. Siquidem, ut itidem
contra Academicos astruit, rerum falsarum, quoniam omnino non sunt, nulla potest
esse scientia. Ubi autem quidam interpretes dixerunt, quod terra ab initio erat
inanis et vacua, alii interpretati sunt, quod nihil erat nec composita. Ergo
verum vano falsoque, quoniam idem sunt, lege contrarietatis opponitur. Nec
moveor si res existens, rei non existenti opponatur: cum hoc palam sit in
enuntiabilibus quae contradictorie opponuntur. Nam [0937D] Aristoteles docet
alterum eorum esse semper, et alterum ex necessitate non esse. Nonne res
existens, rei non existentis est signum, ut rubor futurae serenitatis, aut
tempestatis? Siquidem
Mane rubens coelum, notat imbres, sero serenum. (VIRG., Georg.)
CAP. XXXV. Quid dicatur verum, et quid veritas, et quid ejus contrarium.
Omnia vero vana, quatenus vana sunt, fallunt. Et cum falsitate deceptas mentes
illuserint, velut phantasma evanescunt. Unde, ob hanc rerum evanescentium
disparentiam, omnia quae sub sole sunt, vana esse, in concione universorum, qui
versantur in mundo, proclamat Ecclesiastes (Eccle. II) : tanta quidem majestate
verbi, tanta probabilitate sententiae, [0938A] ut ad omnes nationes et linguas
vox illa pertranseat, et omnium, qui aures audiendi habent, corda penetrando
concutiat. Plato quoque, eorum, quae vere sunt, et eorum quae non sunt, sed esse
videntur, differentiam docens, intelligibilia vere esse asseruit: quae nec
incursionum passionumve molestiam metuunt, non potestatis injuriam, ne
dispendium temporis, sed semper vigore conditionis suae eadem perseverant. Unde
et eis, post essentiam primam, recte competit esse, id est firmus certusque
status, quem verbum, si proprie ponitur, exprimit substantivum: temporalia vero
videntur quidem esse, eo quod intelligibilium praetendunt imaginem. Sed
appellatione verbi substantivi non satis digna sunt, quae cum tempore transeunt,
ut nunquam in [0938B] eodem statu permaneant, sed, ut fumus, evanescant: fugiunt
enim, ut idem ait in Timaeo, nec exspectant appellationem. Hanc autem veram
existentiam partiebatur in tria, quae rerum principia statuebat; Deum scilicet,
materiam, et ideam, siquidem haec, in sui natura, immutabilia sunt. Nam Deus
usquequaque immutabilis est; reliqua duo, quodammodo immobilia, sed in
effectibus ab invicem variantur. Materiam quippe advenientes formae disponunt,
et quodammodo motui reddunt obnoxiam: et item formae materiei contactu, quadam
ratione variantur, et, ut ait Boetius in Arithmeticis, in intervertibilem
transeunt inconstantiam. Ideas tamen, quas post Deum primas essentias ponit,
negat in seipsis materiae admisceri, aut aliquem [0938C] sortiri motum: sed ex
his formae prodeunt nativae, scilicet imagines exemplarium, quas natura rebus
singulis concreavit. Hinc in libro De Trinitate Boetius: Ex his formis, quae
praeter materiam sunt, illae formae venerunt, quae in materia sunt, et corpus
efficiunt. Bernardus quoque Carnotensis, perfectissimus inter Platonicos saeculi
nostri, hanc fere sententiam metro complexus est:
Non dico esse quod est, gemina quod parte coactum
Materiae formam continet implicitam:
Sed dico esse quod est, una quod constat earum:
Hoc vocat Ideam illud Acheus et [griech. Ylen.]
Et licet Stoici materiam et ideam Deo crederent coaeternam; alii vero, cum
Epicuro providentiam evacuante, ideam omnino tollerent: iste, cum illis [0938D]
qui philosophantur, Deo neutram dicebat coaeternam. Acquiescebat enim Patribus,
qui, sicut Augustinus testis est, probant quia Deus est, qui omnia fecit de
nihilo, omnium creavit materiam. Ideam vero aeternam esse consentiebat:
admittens aeternitatem providentiae, in qua omnia semel et simul fecit, statuens
apud se universa, quae futura erant in tempore, aut mansura in aeternitate.
Coaeternitas autem esse non potest, nisi in his, quae se, nec natura majestatis,
nec privilegio potestatis, nec auctoritate operis, antecedunt. Itaque solas tres
personas, quarum est una natura, potestas singularis, operatio inseparabilis,
fatebatur esse coaequales et coaeternas: nam in illis, omnimoda parilitas est,
Ideam vero, quia in hanc parilitatem non consurgit [0939A] sed quodammodo natura
posterior est, et velut quidam effectus, manens in arcano consilii, extrinseca
causa non indigens, sicut aeternam audebat dicere, sic coaeternam esse negabat.
Ut enim ait in expositione Porphyrii: Duplex est opus divinae mentis, alterum
quod de subjecta materia creat, aut quod ei concreatur; alterum, quod de se
facit, et continet in se, externo non egens adminiculo. Utique coelos fecit in
intellectu ab initio, ad quos ibi formandos, nec materiam, nec formam quaesivit
extrinsecam. Alibi quoque ait:
Principium cui sola fuit divina voluntas,
Aetas non frangit demoliturque vetustas,
Dissolvit tempus quidquid producit adesse,
Si non ad praesens, constat quandoque necesse.
Ergo super tali qui luget conditione,
Aut nihil, aut minimum claret rationis habere. [0939B] Quidam tamen, licet ab
aeterno concedant esse vera, ea tamen negant esse aeterna, dicentes nihil esse
aeternum, nisi quod vivit, eo quod aeternitas, teste Augustino, status est
interminabilis vitae. Ex his patet placuisse Platonicis, cum Salomone, omnia
subsolana vana esse; et eas res duntaxat esse veras, quae non ut phantasmata
evanescunt, sed statu substantiae certa, et semper eadem sunt.
CAP. XXXVI. Item de veris; et quod aliter dicuntur esse res, aliter sermones,
aliter vera, et quomodo.
Cum vero nomen falsi opinioni, locutioni, et rei pariter applicetur, opinio,
quae deceptionis fallaciam patitur, falsa rectissime nominatur: siquidem ipsa
est, quae fallitur. Locutio autem falsa est, eo quod [0939C] falsam significat
opinionem. Res vero falsa dicitur ab effectu, ideo quod ipsam, non nisi cassus
et vanus, percipiat intellectus. Sic et in physicis sana dicuntur esse vel
aegra, nunc animalia, nunc signa, nunc causae. Ut autem a Platonis eminentia cum
Peripateticis paululum descendamus, ea vera dicuntur esse, vel falsa, quae, ut
de significatione complexorum sermonum agatur, certo percipiuntur intellectu,
aut vano: hi siquidem, velut qui philosophantur humanius, et cum Platonicis, non
excedunt mente sibi et Deo, sed sobrii sunt, hominibus in eo veritatem aut
falsitatem statuunt, in quo sicut percipitur examinando et comprehendendo
fidelis est aut erroneus intellectus. Si enim rem sic esse [0939D] ut est, aut
non esse ut non est, comprehendit, judicio certo et fideli usus est; sin autem
vel non esse quod est, vel esse quod non est, opinatur, procul dubio fallitur et
errat. Idem quoque est in sermonibus. Res autem, quae seipsam, prout est,
intellectui subjicit, vera est: quae aliter, vana et falsa. Ergo a modo
percipiendi (scilicet quo percipiuntur, aut percipiunt) convincitur veritas aut
falsitas tam opinionum quam rerum; sermonum vero, a modo significandi. Unde quia
Deum falli impossibile est, procul dubio constat quoniam quo fidelior est
scientia et certior, eo minus falsa comprehendit. Ea tamen falsa esse cognoscit,
quod verum est, et veritati omnia contemplanti, non potest esse absconditum. Nam
penes essentiam Dei, primitiva [0940A] veritas, id est certitudo, aut
stabilitas, aut claritas est, et ab hac derivatur quodammodo, quidquid in rebus
fideliter dicitur verum esse. Siquidem illi soli omnium tam rerum quam sermonum,
cohaerentia, vel discohaerentia constat, et certa est. Homo vero quantuscunque,
affectat quidem certiorari: eo quod amor veritatis cognatus et innatus est
rationi, et, ut ait Martianus, cum philologia illam existentem, et ex non
existentibus veritatem toto pectore deprecatur. Haec utique aliunde non
provenit, quam si aliqua stilla divinae sapientiae per gratiae eliquationem
seipsam infundat, et mentem se quaerentis et amantis illustret. Ista siquidem
est virgo fontana, unde Martianus praemissam asserit manare veritatem. Nihil
enim veraciter innotescit, [0940B] nisi de scaturigine fontis hujus. Sed nec
aliquod falsum inde emanat, quoniam fontana illa, quam poetici nube figmenti
involvit, virgo est, et totius corruptionis et falsitatis ignara.
CAP. XXXVII. Differentiae eorum quae vere sunt, et quae videntur esse, secundum
Platonicos.
Omnes autem res, divinae simplicitatis oculus contemplatur, ut ei nec futura
desint, nec praeterita elabantur. Cohaerentiam rerum, et discohaerentiam pensat,
et tam de iis quae sunt, quam de iis quae non sunt, certum et fidele exercet
judicium: et quae ab initio vidit, quia non evanescunt, firma sunt, et vera
dicuntur. Hae utique sunt cogitationes Altissimi, quarum profunditatem nemo
sufficit explicare (Job. XXIII) . Haec verba, quae semel dicta sunt, sed [0940C]
processu temporis, pro divinae dispositionis decreto, in actum prodeunt. Quis
mentem Dei dixerit otiosam, et non ab initio omnia contemplatam (II Paral. XVI.)
Si ergo vera, quasi quaedam cogitata Dei sunt, quis illa, nisi praesumptuosus,
affirmaverit evanescere? aut quis ea non semper fuisse in mente ejus, qui ab
aeterno universa disposuit, et scivit, audeat profiteri? Nunquid et ille novas
cogitationes concipit, et nova more nostro init consilia? Et licet haec ab
aeterno fuerint vera, non tamen aliquid Creatori dicitur coaeternum quia, ut
dictum est, ad parilitatem ejus nihil omnino consurgere potest, siquidem ipsius
est, ut haec ipsa vera sint, aut certa. Quod autem omnis res, aut Creator
dicitur, [0940D] aut creatura, ad substantias, et ad ea quae substantiis insunt
quocunque modo, ex auctoritate Patrum universitatis complexio revocatur; nam
enuntiationum significatio non contingit urgente aliqua ratione sermonis. Qui
enim sic partiti sunt, respexerunt ad incomplexorum significationes. Nonnihil
ergo sunt vera, quae in mente Dei consistunt, sed nec creaturae sunt, eo quod ab
aeterno exstiterunt. Nam quin quaedam sempiterna sint, nulla quaestio est, nisi
forte eo referatur illud Ecclesiastici (Eccli. XVIII) : Qui vivit in aeternum,
creavit omnia simul A quibusdam enim refertur tam ad illud opus, quod in se
conspiciendo et disponendo Trinitas operata est, quam ad creationem primordialis
materiae, ex qua omnia creata sunt, aut in ipsa creatis concreantur. [0941A]
Caeterum hoc est eis esse, quod ad primitivam rationis scientiam referri, et ita
esse quasi pronuntiari, stabili intentatoque judicio. Esse ergo istorum,
innotescere est: nam et humanorum verborum idem dicitur pronuntiari et esse; aut
memoria retineri et esse. Nam de unico, Augustinus ait: Hoc est verbum non quod
desinit prolatum, sed quod permanet natum. Quae distinctio quodammodo videtur
inepta, nisi per prolationem subsisterent verba. Caeterum, quoniam esse, et
unum, et res, multipliciter dicuntur, viderit quisque quomodo dictionum
interpretetur significationem. Habent itaque res (naturae scilicet, vel
naturalium opera), habent cogitationes, sermones, et vera, et rationes: singula,
inquam, haec habent suum existendi modum, [0941B] ut pro qualitate illius, eorum
quae fideliter enuntiantur, accipienda sit interpretatio, unde inspecta
diligenter significatione verborum, esse vera dicantur, aut non esse. Non
contendo, dum tamen vera non omnino nihil sint; falsa vero usquequaque non sunt
quoniam omnino nihil sunt. Sic enim et antiqui philosophi, et catholici Patres
definierunt. Porro memorari et dicere, Dei scire ipsius est. Memoria namque
ejus, aut verbum, sive ratio, sapientia ipsius est. Verbum ergo, quo loquitur
omnipotentia, unum est: sed verba, quae loquitur, infinita. Principium, inquit,
verborum tuorum veritas (Psal. CXVIII) , eo quod a luce inaccessibili, quam Deus
inhabitat (I Tim. VI) , habet, ut ei omnia innotescant. Hanc tamen lucem, a
substantia ejus, non [0941C] arbitror alienam.
CAP. XXXVIII. Quod aliter res, aliter opinio, aliter locutio vera vel falsa
dicitur; et quare locutiones hujusmodi et modales appellantur.
Nunc jucundissimam rationis veritatisque cohaerentiam cum omni reverentia
contemplemur, rationis et veritatis auxilium implorantes; nam sine eo, non modo
apprehendi, sed nec investigari, fideliter queunt. Est ergo ratio, quidam mentis
oculus. Et ut latius describatur: Ratio est quoddam instrumentum, quo mens omnes
sensus suos exercet. Proprium ejus est, investigare, et apprehendere veritatem.
Hujus virtutis contrarium, est imbecillitas et impotentia investigandi et
assequendi verum. Error [0941D] autem contrarium est illius agitationis,
investigantis verum, quam supra diximus rationem. Virtus haec in Deo simpliciter
perfecta, in angelo perfecta pro natura, sed in homine aut omnino imperfecta
est, aut ut multum; si tamen sit in aliquo perfecta pro tempore, aut collatione
imperfectiorum. Unde non rationem, sed appetitum rationis, quem philologia
exprimit, vindicat sibi: siquidem nomina haec philologia, philosophia, et
philocalia, philosophorum modestia temperavit. Ratio vero, nequaquam
contrariorum susceptibilis est, eo quod divina ratio immutabilis substantia est.
Angeli vero, vel hominis ratio, substantia non est.
CAP. XXXIX. De cohaerentia rationis et veritatis, et breviter quid utrumque.
[0942A]
Veritas autem, lux mentis est, et materia rationis. Hanc Deus universaliter,
angelus particulariter intuetur; homo autem, etiam perfectissimus, pro parte
modice videt; sed quo perfectior, eo amplius appetit. Haec est soliditas
certitudinis in qua rationis viget examen. Tolle lucem et soliditatem,
frustrabuntur visus et tactus; sicut et in aliis sensibus, sono, vel odore, vel
sapore subtracto. Simili modo, omnis sensus rationis frustrabitur, veritate
subducta. Contrarium vero ejus est veritas seu falsitas, aut inane: quod, sicut
philosophia probat, in rebus nihil est. Unde et quibusdam placuit, inane,
littera mutata, dici quasi inune, scilicet quod [0942B] non est unum. Quod autem
non est, nihil est. Est autem primaeva veritas in majestate divina. Alia vero
est, quae in divinitatis consistit imagine, id est in imitatione. Omnis enim
res, tanto verius est quanto imaginem Dei fidelius exprimi: et quanto ab ea
magis deficit, tanto falsius evanescit. Utique sic ut: Homo vanitati similis
factus est, et dies ejus sicut umbra praetereunt (Psal. CXLIII) . Non est autem
umbra, nisi lux corporis aliquo praepediatur obstaculo, et quasdam inducit
tenebras absentia lucis. Ergo veritatis luce sublata, erroris tenebrae
invalescunt; error vero fallit. Unde et veritatis contrarium, a fallendo
falsitas nominatur; quia: Qui ambulat in tenebris, nescit quo vadat (Joan XII) .
Proprium quidem veritatis est, fovere [0942C] rationem, et illustrare, et
solidare: sicut rationis, quaerere, assequi et amplecti veritatem. Nam et lux
exterior, ut dictum est, visum fovet: res solida roborat tactum. Porro haec in
Deo unum, quia ratio, et Verbum aeternum, de se dicit: Ego sum veritas (Joan.
XIV) : alieno enim non eget adminiculo, quia et se ratio illustrat, et veritas
seipsam invenit. At in creaturis, aliud veritas, aliud ratio: nam veritas, imago
quaedam Divinitatis est, quam in rebus ratio quaerit et invenit. Ratio, virtus,
aut mentis agitatio est, quae occupatur in perspicientia veri. Non est autem
veritas susceptiva contrariorum, ob eamdem causam, quam de ratione superius
exposuimus.
CAP. XL. Idem de eodem: et quod nec ratio, nec veritas contraria suscipit.
[0942D]
Si huc Peripateticorum tendit intentio ut, omni vanitate rejecta, veritatem
rerum agnoscat, et tota ratione veritatem Dei quaerat, veneretur et colat, non
inutiliter laboratur. Alioquin opera perit et impensa. Sed quia multa sunt, quae
praepediunt intelligentiam, utpote invincibilis ignorantia eorum, quae ratione
expediri non possunt, sicut sunt sanctae Trinitatis arcana, et item fragilitas
conditionis, vita brevis, utilium negligentia, occupatio inutilis, probabilium
conflictus opinionum, culpa, quae lucem demeretur, et tandem numerositas et
immensitas investigabilium: adeo obductum cor humanum, ut ad veri notitiam raro
possit [0943A] accedere. Sed in his octo, quae proposita sunt, nihil adeo, pro
mea opinione, scientiam eorum quae expediunt, impedit, sicut culpa, quae separat
inter nos et Deum, et fontem praecludit veritatis: quem tamen ratio sitire non
cessat. Cor meum, inquit mens suorum conscia peccatorum, dereliquit me, et lumen
oculorum meorum, et ipsum non est mecum (Psal. XXXVII) . Siquidem nisi ea, quae
novit quis, ad divinum reflectat obsequium, non cum ipso, sed potius contra
ipsum, facit scientia ejus: multa enim scire non prodest, si unum desit, quod
est super omnia necessarium, et se ex creaturarum intelligentia manifestat. Ait
sanctus Salomon: Proposui in animo meo quaerere et investigare sapienter, de
omnibus quae fiunt sub sole (Eccle. I) . Hanc occupationem [0943B] pessimam
dedit Deus filiis hominum. Versati sunt in hac, philosophi gentium, qui, juxta
Apostolum, veritatem Dei in mendacio tenuerunt, et merito suo, evanuerunt in
cogitationibus suis (Rom. I) . Pro eo enim quod gratias bonorum non retulerunt
auctori, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt (ibid.) . Est autem
curiositas, inutilium superflua inquisitio, in qua non modo Peripatetici, sed
fere totus occupatus est mundus. Quod vitium Lucanus notans, dum aestuantis
Oceani incertas causas promeret, curiosos ad certitudinem inscrutabilis secreti
invitat. Quaerite, inquit, quos agitat mundi labor. Dum autem mens circa multa,
et non multum ad se pertinentia, amplius occupatur, evagatur longius a se, et
plerumque obliviscitur [0943C] sui, quo quidem nullus error perniciosior est.
Nam se nosse, sicut ait Apollo, fere summa sapientia est. Quid autem prodest
homini coelorum, aut elementorum nosse naturam, magnitudinis et multitudinis
proportiones doctrinaliter quaerere, virtutum vitiorumque speculari conflictum,
complexiones attendere rationum, et de omnibus probabiliter disputare, et sui
ipsius esse ignarum? Nonne stultus reputabitur, qui aliena lustrat hospitia, et
quo sibi in necessitate divertendum sit, obliviscitur? Nimis utique curiosus
est, et sui negligens, qui aliena miratur, et propria non attendit. Qui vero ad
usum vitae convertit extrinseca, ut eorum agnoscat et veneretur auctorem, suum
[0943D] metiatur imperfectum, qui vix pauca comprehendere potest, et rebus
transitoriis, cum quibus et ipse transit, non nisi praecario utitur et ad horam.
Qui concupiscentias cohibet, reprimit, aut exstinguit; qui imaginem Dei, vitio
corruptam, diligenti studio nititur reformare, qui virtutum, toto nisu, colit,
et exercet officia, rectissime philosophatur. Sobria est illius investigatio,
qui primo seipsum excutit, et quae inferiora sunt, diligenter examinat, et
coaequalia sine negligentia intuetur, et superiora contemplatur cum veneratione,
aut ausu temerario in ea, quae inscrutabilia sunt, non irrumpat. Hic utique de
se non superbit; variam mundi supellectilem, nisi quatenus necessarium aut
licitum est, minime concupiscit; proximo impendit [0944A] charitatem:
coelestibus, qui vultui Dei semper assistunt, reverentiam et amorem; et bonorum
omnium gratiam et laudem refert divinae majestati, quam utique nec plene nosse
permittit immensitas sui; et, si nos non laboraremus infirmitate qua premimur,
nec plene ignorare sinunt creaturae: quae omnes, quasi publica attestatione,
Creatoris gloriam praeconantur. Hinc est illud Salomonis in Proverbiis: Non
erigas oculos tuos ad opes quas habere non potes, quia facient sibi pennas ut
aquilae, et evolabunt in coelum (Prov. XXIII) . Ut autem ait Augustinus, in
libro De ordine: Deus melius nesciendo scitur: quem si quis ignarus naturarum,
et morum, rationumque cupiditatumve servus, et rebus pereuntibus inhians, aut
forte caste vivens, et [0944B] disciplinarum nescius, ingenii viribus quaerendo,
et disputando, invenire confidit, procul dubio tantum errabit, quantum errari
plurimum potest. Alibi quoque: Ignorantia Dei, ejus verissima sapientia est: et
item: Non est parva scientia de Deo scire, quid non sit Deus, quia quid sit,
omnino sciri non potest.
CAP. XLI. Ad quid Peripateticorum, et omnium recte philosophantium, tendat
intentio; et de octo obstaculis intelligentiae.
Cum ergo sciri quaedam non possint prae eminentia dignitatis, quaedam prae
multitudine et magnitudine quantitatis suae, quaedam propter inconstantiam et
lubricitatem sui; cui potissimum insistendum sit, et quid maxime expediat,
Ecclesiasticus [0944C] docet (Eccli. III) : Altiora, inquit, te ne quaesieris,
et fortiora te, ne scrutatus fueris. Ecce temeritatem eorum cohibet, qui
Deificae Trinitatis arcana, et ea quorum visio in vita aeterna promittitur,
irreverenti verbositate discutiunt. Unde, etsi scientia videatur augeri, devotio
certe minuitur. In supervacuis, inquit, rebus, noli scrutari multipliciter, et
in pluribus ejus operibus non eris curiosus. Multos enim supplantavit suspicio
eorum, et in vanitate detinuit sensus eorum (ibid.) . Hic quoque illorum
audaciam reprimit, qui sollicitantur de omnibus, et volunt de universis reddere
rationem, cum constet auctoritate Salomonis in Ecclesiastico (Eccli. I) , quod
nec minimae rei, quae sub coelo [0944D] est, nedum coelestium, aut supra
coelestium, plenam possit homo reddere rationem. Porro in quibus oporteat
philosophantis ingenium exerceri, filius Sirac docet: Quae praecepit Deus,
cogita illa semper, et in pluribus operibus ejus non eris curiosus (Eccli. III)
. Quia enim de radice sensuum, qui frequenter falluntur, scientia manat, et
decepta infirmitas, quid expediat parum novit, data est, per clementiam Dei,
lex, quae utilium scientiam aperiret, et indicaret de Deo, quantum scire licet,
aut quantum expedit quaerere. Illa enim, divinam potentiam in creatione,
sapientiam in dispositione, bonitatem manifestat in conservatione rerum. Sed
haec maxime eminent in hominis reparatione redempti. Voluntatem quoque Dei
patenter exponit, [0945A] ut sciat quisque quid ipsum oporteat facere. Et quia
tam sensus, quam ratio humana frequenter errat, ad intelligentiam veritatis,
primum fundamentum locavit in fide. Hinc est illud Philonis, in libro Sapientiae
(Sap. III) : Qui confidunt in Domino, intelligent veritatem, et fideles in
dilectione acquiescunt illi.
CAP. XLII. Quid visibilia argumenta mundum vanitati subjectum esse convincunt;
et quae causa fuerit hic finiendi librum.
Sed haec hactenus. Jam enim flere magis vacat quam scribere, et visibili
argumento doceor quod mundus totus subjacet vanitati. Exspectavimus enim pacem,
et ecce turbatio et tempestas ingruens Tolosanis, Anglos et Gallos undique
concitat, et reges, quos amicissimos vidimus, se insatiabiliter [0945B]
persequuntur. Ad haec, mors domini Adriani summi pontificis, cum omnes
Christianae religionis populos nationesque perturbaverit, Angliam nostram, unde
fuerat oriundus, acerbiori dolore commovit, irrigavitque lacrymis profusioribus.
Omnibus ille bonis flebilis occidit, sed nulli flebilior, quam mihi. Cum enim
matrem haberet, et fratrem uterinum; me, quam illos, arctiori diligebat affectu.
Fatebatur etiam publice et secreto, quod me prae omnibus mortalibus diligebat.
Eam de me conceperat opinionem, ut quoties opportunitas aderat, conscientiam
suam in conspectu meo effundere laetaretur. Et cum Romanus pontifex esset, me in
propria mensa gaudebat habere convivam: [0945C] et eumdem scyphum et discum,
sibi et mihi volebat et faciebat, me renitente, esse communem. Ad preces meas
illustri regi Anglorum, Henrico II, concessit et dedit Hiberniam jure
haereditario possidendam, sicut litterae ipsius testantur in hodiernum diem. Nam
omnes insulae, de jure antiquo, ex donatione Constantini, qui eam fundavit et
dotavit, dicuntur ad Romanam Ecclesiam pertinere. Annulum quoque per me
transmisit aureum, smaragdo optimo decoratum, quo fieret investitura juris in
gerenda Hibernia; idemque adhuc annulus in curali archivo publico custodiri
jussus est. Si virtutes ejus percurrere velim, in [0946A] magni voluminis
librum, haec una excrescet materia. Omnium vero mentes magis exulcerat scissura
Ecclesiae, quae, exigentibus culpis nostris, contigit, tanto Patre sublato.
Expetivit eam Satanas, ut cribraret sicut triticum, et undique, alterius Judae
proditoris ministerio, amaritudines et scandala spargit. Oriuntur bella plusquam
civilia; sacerdotalia enim sunt et fraterna. Nunc judicium est mundi, et
timendum ne partem stellarum secum involvat ambitiosi ruina proditoris. Vae
autem illi, per quem hoc scandalum venit (Matth. XVIII) . Et plane melius erat,
si natus non fuisset. Publici doloris expono causas: cum tamen aliunde
familiarius dolore torqueat, tum non leviori, quod ad me spectat. Siquidem Pater
meus, et dominus, imo et tuus, venerabilis Theobaldus, Cantuariensis [0946B]
archiepiscopus in aegritudinem incidit: ut incertum sit, quid sperare, quid
timere oporteat. Negotiis more solito superesse non potest, injunxitque mihi
provinciam duram, et importabile onus imposuit, omnium ecclesiasticorum
sollicitudinem. Anxiatur ergo undique in me spiritus meus, et cruciatus quos
patior, non sufficio enarrare. Sed in his omnibus, unicum mihi consilium
superest, Deum hominem, intemeratae Virginis Filium exorare: qui velut in navi
dormiens, fidelium precibus excitandus est, ut procellam componat naufragantis
Ecclesiae, et dominum meum, sicut sibi et nobis expedire praenovit, ab omni
infirmitate mentis et corporis, clementer eripiat. Is, inquam, per quem [0946C]
reges regnant, et principes dominantur (Prov. VIII) , universali Ecclesiae
idoneum, et placitum sibi pastorem praeficiat, et reges et principes nostros ab
omni adversitate defendat; eosque faciat, ad honorem et gloriam nominis sui,
gregem sibi servare commissum. Lectorem quoque et auditorem, supplicatione pia
convenio, quatenus apud Filium Virginis, qui via, veritas est, et vita, (Joan.
XIV) pro me, vano et misero, intercedant, ut errore, ignorantiae tenebris, et
vanitatis amore depulso, cognitionis suae lumen infundat, faciatque me
officiosum veritatis inquisitorem, amatorem pariter et cultorem.
[Zurück zur letzten Seite]
[Zum Seitenanfang]